نشریه آرایه های ادبی قرآن
پیاپی 2 (تابستان 1402)

قرآن کریم قانون اساسی و معجزه خاص نبی مکرم اسلام به شمار می‏رود. اعجاز قرآن کریم، وجوه و ابعاد گوناگونی دارد. یکی از مهم‏ترین آن‏ها جنبه بی‏نظیر ادبی و بیانی آن است. این کتاب وحیانی به منظور انتقال پیام پروردگار متعال از شیوه‏ها و اسلوب‏های مختلفی بهره گرفته، به گونه‏ای که آیات قرآن را برای مخاطبان و مراجعه‏کنندگان خود بسیار جذاب و دلنشین و شیرین ساخته است. در این مقاله برجسته‏ترین ویژگی‏های ادبی و مولفه‏های زیبایی در تعابیر قرآنی با روش توصیفی، تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است که اهم موارد آن عبارت‏اند از: واژه‏ها، تصویرپردازی(تشبیهات، تمثیلات و استعارات)، لف و نشر مرتب، لف و نشر مشوش و بازگشت، نشاندن عام به جای خاص، استفاده از یک فعل در دو معنا، تغییر ترتیب قابل پیش‏بینی آیه و کنایه‏ها. مهم‏ترین دستاورد علمی مقاله پیش رو این است که قرآن دارای گنجینه‏ای غنی از ویژگی‏های ادبی است که بیان، ابلاغ و برجسته سازی مضامین و محتوای قرآن را ممکن و میسر ساخته و در جذب مخاطبان خود بسیار تاثیرگذار بوده است.

رویکرد همزمانی معناشناسی، تلاشی در جهت بازنمایی مفاهیم قرآنی است، زیرا واژگان در قرآن معنای حقیقی خود را از مجموع ارتباطات بینامتنی به صورت شبکه ی معنایی آشکار می نمایند. نوشتار حاضر که با استفاده از منابع کتابخانه ای و روش توصیفی، تحلیلی به رشته تحریر درآمده، در پی آن است که نخست به بررسی ریشه ای ماده «غبر» در قرآن بپردازد، سپس مفاهیم همنشین واژه «غابرین» مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. برایند داده های قرآنی نشان داد که ریشه هایی همچون «نجات»، «عجز»، «قدر»، «ضاق»، «خوف» و «حزن»، همنشین های درون آیه ای با واژه «غابرین» هستند. واژگان همنشین مرتبط با واژه غابرین با رویکرد درون سوره ای شامل ریشه هایی همچون «غوی»، «کبر»، «ظلم»، «ضل»، «سوء»، «فتن»، «قعد» و «زین» می باشند. به نظر می رسد صرف معادل هایی همچون «باقی ماندگان»، «جاماندگان» و «بازماندگان» که عموما در ترجمه ها بدانها اشاره شده است در جایگزینی «غابرین» کافی نباشد و بهتر است معادل «بدنامان» را به جای آن قرار داد، تا تمام توصیف ها و مصادیق ناپسند را که در روابط مفهومی غابرین وجود دارند در برگیرد. همچنین معنای برجای ماندن اثر که در ریشه «غبر» وجود دارد، با برجای ماندن نام بد که اثر منفی افعال و رفتار ناپسند قوم لوط بود تا همیشه تاریخ بر ایشان جاودان بماند.

قرآن کریم به عنوان هسته مرکزی و اصلی دین اسلام و علوم قرآنی دربردارنده معارف و مفاهیم علمی و ادبی است که در میان کتاب های مختلف به عنوان «ام الکتاب» شناخته شده است. علومی همچون صرف، نحو و بلاغت پیدایش و تکامل خود را وام دار قرآن مجید هستند. در این میان، علم بلاغت از جمله دانش های کاربردی است که با مزیت بخشیدن به سخن و مصونیت آن از برخی اشتباهات به شیوه بیان معانی و به شیوه هماهنگی سخن با موقعیت بیان آن می پردازد. یکی از ابعاد اعجازآمیز این کتاب، کاربرد معانی حروف در آن است. سوالی که این پژوهش در صدد آن است که با روش توصیفی، تحلیلی به آن پاسخ گوید این است که آیا معانی حروف در قرآن کریم همگی حقیقی اند یا مجازی؟ در بررسی این نکته نظر به این بسنده می کنیم که هر کلمه در اصل قرارداد خود برای یک معنای خاص وضع شده است، ولی به دلایل مختلف از جمله معنای مجازی، عرفی، اصطلاحی و غیره برای معانی دیگر نیز به کار گرفته شده است. استعاره یکی از مباحث مهم و ضروری و پرکاربرد در علم بلاغت است. استعاره تبعیه تصریحیه به بررسی معانی حروفی از قبیل حروف جاره، عطف، مشبهه بالفعل و. . . که در معنای اصلی خود به کار نرفته اند، می پردازد. کاربرد این نوع استعاره در جای جای قرآن کریم از بسامد بالایی برخوردار است.

جهاد تبیین و جنگ شناختی که امروزه وارد اصطلاحات فرهنگی و سیاسی شده است ریشه در آموزه های دینی و قرآنی دارد. نمونه روشن جنگ شناختی و جهاد تبیین را می توان در مواجهه حضرت موسیG با فرعون مشاهده کرد. بر اساس گزارش قرآن، هر دو طرف در ابتدای مواجهه از ابزار جنگ شناختی برای تفوق بر طرف مقابل استفاده کردند و در نهایت در مقابل تهمت ها و دسیسه های فرعون، حضرت موسیG از طریق جهاد تبیین درصدد مقابله با این توطیه ها برآمده اند. با بررسی صورت گرفته، نمونه های فراوانی از مشابهت و قرابت بین رویداد تقابل موسیG و فرعونیان و بین انقلاب اسلامی ایران و مستکبران معاصر به دست آمده است، نظیر تخریب شخصیت، تردیدافکنی در اصول، استفاده از حربه تمسخر از طرف جبهه باطل و مانند تبیین حقایق در قالب حرکت سازمانی، تغییر موضع از دفاع به تهاجم و... از طرف جبهه حق. در این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی نسبت کارکرد مولفه های جهاد تبیین در جنگ شناختی در این دو رویداد مهم تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است و این نتیجه به دست آمده است که نحوه تقابل حضرت موسیG با فرعون نمونه مناسبی برای مواجهه با استکبار جهانی در عصر حاضر است که در بخش هایی از جهان معاصر این تقابل به فعلیت رسیده و است و در مواردی نیازمند الگوپذیری و تلاش بیشتر است.

یکی از مباحث مهم در تفسیر قرآن، شناخت معنای دقیق و صحیح مفردات قرآنی است. مفردات قرآنی کلید واژه های فهم آیات قرآن به شمار می رود. دستیابی به معنای دقیق و جامع آیات قرآن بستگی به فهم مفردات آن دارد. مفسران برای فهم و تفسیر صحیح مفرد قرآنی «ضحکت» در داستان حضرت ابراهیم، راهکارهای متعدد و مختلفی را ارایه کرده اند که هر یک از این راهکارها، با ایرادها و اشکال های زیادی مواجه است. تحقیق پیش رو که با هدف استفاده از قاعده سیاق در فهم و تفسیر مفرد مذکور تدوین شده است، پس از گردآوری اطلاعات از منابع موجود و با روش تحلیلی، توصیفی بدین نتیجه منتهی شده است که از کنارهم قرار دادن آیاتی هم داستان در سوره های مختلف قرآن، سیاقی پدیدار می شود که به عنوان یکی از شیوه های تفسیر صحیح قرآن، نقش بنیادی و اصلی در فهم این واژه در داستان حضرت ابراهیم دارد و برحسب این سیاق، واژه ضحکت به معنای خندیدن و سبب آن بشارت دادن به فرزند است.

قاعده «التفات» از پرکاربردترین قواعد در قرآن است و می توان آن را جزو یکی از قواعد تفسیر قرآن نیز به شمار آورد، زیرا در تفسیر و معناسازی آیات قرآن نقش به سزایی دارد. متقدمین علمای بلاغت، التفات را مختص به ضمایر دانسته و محدوده آن را بسیار اندک می پنداشتند؛ اما در این مقاله به بررسی و بیان نمونه های مختلفی از قاعده التفات و کارکردهای قرآنی آن اشاره شده است. با توجه به نظر پژوهشگران معاصر، قاعده التفات اقسام گوناگونی دارد که همه اقسام هشت گانه آن در قرآن کریم به کار رفته است. این اقسام عبارت اند از: التفات در ضمایر، التفات در اعداد، التفات در حروف، التفات در خطاب، التفات در نوع و زمان افعال، التفات نحوی در کلمات، التفات کلمات به جای یکدیگر و التفات اسم به جای ضمیر. از دیگر موارد قاعده التفات که می توان به آن اشاره کرد، تعظیم و بزرگداشت، تحقیر، تنبیه و آگاهی دادن، مبالغه، اختصاص، اهتمام، توبیخ، فایده و ادب می باشد. تاثیر این صنعت در تغییرات معنایی یا به اصطلاح معناسازی این قاعده در تفسیر آیات قرآن کریم بسیار است، که در این مقاله به بیان آن پرداخته شده است.

حروف از ارکان اصلی آیات قرآن است و بدون فهم معنای آن ها نمی توان معنای اصلی آیات را متوجه شد. حروف جواب، حروفی هستند که در اغراض مختلف زیباشناسی در قرآن به کار رفته اند. در این میان دو حرف «نعم» و «بلی» هستند که از جایگاه خاصی دارند، زیرا «نعم» هنگامی به کار می رود که مخاطب تصدیق کننده جمله قبل باشد؛ خواه آن جمله منفی باشد یا مثبت، اما «بلی» همیشه پس از نفی می آید و وظیفه آن ابطال و سپس اثبات جمله قبل است. پژوهش حاضر با روشی توصیفی، تحلیلی و با رویکرد زیباشناسی، سعی در بررسی این حروف در آیات قرآن دارد. آنچه پس از بررسی مشخص شد آن بود که تعداد آیاتی که «نعم» در آن ها وجود داشت کمتر از «بلی» بود و علت آن موضع نفی و اثبات حرف «بلی» با توجه به موضوع اصلی این آیات که همان قیامت است، بود. همچنین «بلی» به دو دسته «جواب مستقیم» و «نتیجه گویی» تقسیم می شود که در اولی در گفتگویی مشخص شده است، که بیشتر در نفی ماقبل مجرد از استفهام است و غرض زیبایی شناسی آن تقریر و اعتراف است و دومی مربوط به بیان عاقبت امر است که اغراض اصلی آن تنبیه و ارشاد و تاکید بر اوصاف خداوند است. همچنین آیاتی که با «نعم» به کار رفته بود ماقبلشان مجرد از نفی و انکار است و در دو غرض توبیخ و طمع است. همچنین مشخص شد جابه جایی هر کدام از آن ها باعث زایل شدن معنا و از بین رفتن غرض اصلی متن می شود.

نوشتار حاضر به بررسی نقش علم صرف در تفسیر آیات قرآن کریم می پردازد، به گونه ای که پس از بیان پیشینه و فواید این علم، از ضرورت یادگیری آن در تفسیر قرآن کریم پرده برداشته و برخی از بزنگاه های تاثیر این علم در کشف معانی برخی آیات را مورد بررسی قرار می دهد تا مخاطب به یادگیری این علم ترغیب شده و نحوه به کار گیری آن را آموزش ببیند. در این مقاله سعی شده در هر مبحث، نمونه ها و شاهد مثال های جذابی از قرآن کریم در هر مسیله ارایه شود تا خواننده به صورت عملی تاثیر علم صرف را در تفسیر بیابد. برخی مواردی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته، عبارت اند از: مصدر و کارکردهای آن، وجوه ابهام صرفی، یکسان بودن وزن برخی از مشتقات و معانی افعال ثلاثی مزید به همراه بیان نکات ناب تاثیرگذار در تفسیر آیات قرآن کریم.

برداشت از هر متنی بر پایه تحلیل صحیح واژگانی آن متن استوار است. این مسیله در بررسی متون دینی و تفسیر متن مقدس به اوج ظرافت خود می رسد، چون توسعه و ضیق معنای مفردات نص دینی و معنای تفصیلی لغات، در احکامی که از آن استخراج می شود، تاثیر مستقیم دارد. محمد جواد بلاغی نجفی، عالمی ذوفنون و صاحب مبنا است که در عرصه زبان و ادبیات عرب دارای آرا و نظراتی نو و پیش برنده می باشد. با کنکاش در آثار بلاغی این مهم آشکار می شود که ایشان از جمله علمای استظهار محور می باشد. وی به فرایند ظهورگیری، و تحلیل دقیق واژگان که اساس این فرایند است، اهمیتی بسزا می دهد. مقاله حاضر سعی بر آن دارد تا با روش کتابخانه ای و شیوه تحلیلی، توصیفی به تحلیل گفتمان انتقادی بلاغی در قبال فرهنگ های لغت بپردازد. از جمله نتایج به دست آمده می توان به این موارد اشاره نمود: وی فرهنگ های لغت را قابل اتکا نمی داند و اعتماد به ارباب معاجم را به دلیل دوری از عصر اعراب اصیل، ممزوج شدن عرب و غیرعرب، دخیل نمودن اجتهادات شخصی، وجود اغلاط، عدم اهتمام به دستیابی معانی تفصیلی و عدم تمییز معانی حقیقی از مجازی، جایز نمی داند و روش شناسی خاصی در کشف معانی اتخاذ نموده است.

«معناشناسی» یکی از شاخه های زبان شناسی است که به مطالعه معنا با بررسی مواردی چون جنبه آوایی کلمه، ساختار صرفی، کارکرد نحوی هر واژه در جمله و معانی مفرد کلمه یا همان معنای قاموسی آن می‎ پردازد. یکی از راه های درک و فهم معارف قرآنی، شناخت معنای واژگان آن به شکل دقیق است. «مخضود» از واژگانی است که در قرآن کریم تنها یک بار در سوره واقعه و در کنار کلمه «سدر» آمده است. مفسران برای این واژه معانی متعددی آورده اند از جمله زدودن خار، بدون خار، نرم و سر فرودآورده و پرمیوه و بی آزار. بسیاری از لغویان نیز همین معانی را برای ریشه «مخضود» ذکر کردهند  و البته معانی دیگری را هم بر آن افزوده اند. حال این مسیله مطرح است که واژه «مخضود» در قرآن بر چه معنایی دلالت دارد؟ لذا نوشتار حاضر با هدف پاسخ به این سوال به شیوه توصیفی، تحلیلی واژه مخضود را در سطح آوایی، صرفی، نحوی و نیز لغت نامه ها مورد بررسی قرار داده است. همچنین دیدگاه های مفسران را در مورد این کلمه بررسی نموده است. دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که واژه مخضود مشترک لفظی است که رابطه مجازی و علاقه مشابهت میان معانی مختلف آن وجود دارد.

حکومت، تنظیم کننده روابط بین ملت ها و سیاست های برون مرزی است، اما این کار بدون ارتباط با مردم میسر نیست. این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی به بررسی واژگان قرآنی مرتبط با «تربیت سیاسی» با تاکید بر روابط خارجی در آیات یکم تا نهم سوره ممتحنه با تکیه بر آرای مهم ترین تفاسیر شیعه و سنی و آموزه های فقه سیاسی پرداخته است. نتایج و یافته های پژوهش نشان می دهد آیات قرآن و همچنین سیره نبوی در معاهدات، نامه ها و غیره در زمینه ایجاد رابطه با جوامع دیگر و غیر مسلمان، گویای این است که اسلام دین ارتباط است، اما برای این ارتباطات حدود گذاشته است و همچنین اصول برگرفته از آیات آغازین سوره «ممتحنه» در مبنای روابط خارجی عبارت اند از: اصل اسوه پذیری در روابط، پرهیز از دوستی و اعتماد به دشمنان خدا، عدم اعتماد به دشمن با تدبیر هوشمندانه و مدبرانه، عدم ترجیح منافع شخصی بر مصالح جامعه اسلامی، همراهی معنویت و سیاست در روابط خارجی و اصل جذب و جلب در روابط خارجی. روش های پیاده سازی این اصول غالبا روش های شناختی، اعطای بینش و تقویت خردگرایی است که در کنار روش های رفتاری مانند عبرت گرفتن، مدارا نمودن و اسوه گزینی به کار گرفته می شود.

«کما» واژه ای مرکب و در معانی تشبیه، تعلیل، استعلا و وصف مورد بحث اهل ادب است، اما این پژوهش  با رویکرد توصیفی و بر مبنای تفاسیر ادبی قرآن به تحلیل آیات دارای «کما» پرداخته است، زیرا قرارگرفتن «کما» در آیات نشان می دهد که اغلب بین دو گزاره مستقل بوده و جملات بعد از آن، جملاتی خبری است که تحقق و ثبوت امری در گذشته یا استمرار آن از گذشته به حال را می رساند. این ساختار نقش ارتباط بخشی مهمی بین عبارات کلام دارد که در فهم به بعد اکتفا ننموده، بلکه با قبل اتصال معنایی را تکمیل می کند. کارکرد خاص معنای این واژه  با در نظر گرفتن فاعلیت حدث بعد کما نشان می دهد که گاه رویکرد تنبه دادن دارد، گاه در مقایسه گزارهای طرفین برای رسیدن به شباهت ها و تفاوت هاست و گاه با استناد به گذشته، برای احتجاج، تعلیل، استنتاج و گزینش، توازن را به مخاطب نشان می دهد که در جهت هدایتی عبرت گرفتن، شناخت سیر تاریخی، تکرار تجربه گذشتگان، یادآوری بشارت و انذارها، امتداد عقبه فکری، تمییز درگزینش های پیش رو، شباهت های اعتقادی و موازنه رفتاری کارایی دارد.