نشریه ره توشه
پیاپی 15 (پاییز 1402)

از مشترکات مذاهب اسلامی، اعتقاد به ظهور حضرت مهدی (عج)، و تشکیل حکومت عدل جهانی در آخرالزمان است. این باور از سده های نخستین تاریخ اسلام تا اکنون وجود داشته و در آثار و نوشته های دانشمندان اسلامی انعکاس یافته است؛ بر این اساس مسیله مهدویت در اعتقادات مذاهب اسلامی اصل مسلم و پذیرفته شده بین مذاهب بوده است؛ لذا اندیشمندان مذاهب اسلامی در طول تاریخ، مسیله ظهور حضرت مهدی (عج) و تشکیل دولت موعود را در کتاب های حدیثی و تاریخی خود نقل کرده و به آن پرداخته اند. این مذاهب بر اساس آیات قرآن مبنی بر وعده حکومت صالحان بر جهان، در انتظار تحقق آن وعده الهی اند.

قرآن در کنار سنت، معجزه پیامبر اسلام و راهنمای هدایت بشر است که مهم ترین منبع شناخت عقاید، احکام، اخلاق و دیگر معارف اسلامی به شمار می آید. برای فهم آن، کتاب های بسیاری به نام «تفسیر» نگاشته اند. کتاب های تفسیر هر فرقه از مذاهب اسلامی، بیانگر گزیده ای از عقاید، احکام و اصول اخلاقی آنان است؛ بر همین اساس، منبع درخور توجهی برای شناخت معارف آن مذهب، به ویژه مسایل اعتقادی پیروان آن به شمار می رود.مفسران اهل سنت با دو گرایش کلامی «معتزله» و «اشاعره» نیز در ضمن بیان فهم خود از آیات قرآن، عقاید، احکام و مبانی اخلاقی خویش را نیز تبیین کرده اند؛ ازاین رو واکاوی تفاسیر آنان با رویکرد مهدوی، نقشی مهم در فهمیدن عقاید آنان درباره این آموزه بالنده دارد.درباره خود امام مهدی (عج) در قرآن چیزی بیان نشده است؛ اما آیات فراوانی در قرآن وجود دارد که با مهدویت و اتفاقات مربوط به دوران ظهور ایشان ارتباط تنگاتنگی دارد؛ این مسیله به اعتراف بسیاری از مفسران شیعه و اهل سنت در قالب روایات در ذیل آیات آمده است. با بررسی های انجام شده از تفاسیر شیعه و اهل سنت، مفسران به هجده محور در حوزه مهدویت توجه کرده اند. این محورها عبارت است از: ضرورت وجود امام مهدی (عج)؛ غیبت (اعم از صغرا و کبرا)؛ رجعت (اعم از ایمه و غیر ایمه) و همین طور قبل از شهادت و بعد از شهادت حضرت مهدی (عج)؛ انتظار؛ یاران حضرت مهدی (عج)؛ نشانه های ظهور؛ بررسی فضیلت سوره ها (در حوزه مهدویت)؛ ویژگی های امام مهدی (اعم از خاص و عام)؛ وضعیت جهان قبل از ظهور؛ وضعیت جهان بعد از ظهور و زمان استقرار حکومت؛ بشارت (پیش گویی) درباره ظهور امام قبل از ولادت ایشان؛ القاب و کنیه امام؛ یاجوج وماجوج؛ حکومت امام مهدی؛ دین در عصر ظهور؛ نزول حضرت عیسی؛ وضعیت احکام در عصر ظهور و اشراط الساعه.[1] محورهای یکم تا هفتم را تنها مفسران شیعه مطرح کرده اند و در یازده محور بعدی با دیگر مذاهب اسلامی اشتراک نظر دارند؛ البته این هجده محور یکجا در هیچ یک از تفاسیر جمع نشده و هریک از مفسران مذاهب اسلامی به بخش هایی از محورها درباره امام مهدی (عج) با توجه به اعتقادات خود پرداخته اند که در این مقاله لازم و ضروری است به تفکیک مذاهب اسلامی و به صورت موضوعی به بعضی از آن تفاسیر پرداخته شود. [1]. «اشراط» جمع «شرط» و به معنای علامت و «ساعه» به معنای قیامت است. مقصود از آن نشانه های قیامت است؛ چنانچه در آیه هجدهم سوره محمد (ص) آمده است: «فهل ینظرون إلا الساعه ان تاتیهم بغته فقد جاء اشراطها». به نظر می رسد در بدو امر، ارتباطی بین اشراط الساعه و مهدویت وجود ندارد؛ اما این دو موضوع به دلایل ذیل با هم ارتباط دارند: اول: ظهور حضرت مهدی و نزول حضرت عیسی در روایت متعددی از فریقین در جایگاه اشراط الساعه ذکر شده است. دوم: مواردی از قبیل خروج سفیانی، دجال و خسف که در منابع اهل سنت با عنوان اشراط الساعه مطرح گردیده، در منابع امامیه علایم ظهور دانسته شده اند.

اعتقاد به اصل مهدویت و حکومت فراگیر و عادلانه مهدی موعود از اختصاصات شیعیان نیست؛ بلکه دیدگاه اهل سنت نیز با شیعه در این مسیله یکی است. بین همه مسلمانان مشهور است که در آخرالزمان به طور یقین، مردی از اهل بیت پیامبر ظهور می کند. او دین را یاری و عدل را در همه جهان آشکار می کند. نامش «مهدی» است. عیسی (ع)، بعد از او یا هم زمان با او، نزول و او را در کشتن دجال یاری و در نماز به او اقتدا می کند؛ برای همین اندیشمندان و نویسندگان برجسته مسلمان از سده های نخستین تاکنون به مباحث مهدویت در تاریخ اسلام توجه کرده و آثار فراوانی در این باره ارایه کرده اند. صحاح سته ازجمله آثاری است که روایات مربوط به امام مهدی (عج)، را به صورت مفصل نقل کرده اند. وجود این احادیث فراوان و معتبر در این منابع مهم و باارزش روایی اهل سنت، نشان از اهمیت مسیله مهدویت دارد. از مباحثی که در صحاح سته درباره آن روایات فروانی نقل شده، نشانه های ظهور حضرت مهدی (عج)، است. رضی قادری کتابی مستقل درباره مهدویت در صحاح سته با نام مهدویت در صحاح سته نوشته است؛ اما نویسنده بیشتر درصدد جمع روایات مهدوی بوده است. رحیم علی طالعی نیز کتاب علایم حتمی ظهور امام زمان (ع) از نگاه شیعه و سنی را نوشته که به صورت تطبیقی به روایات اشاره کرده است. این نوشتار، گذشته از بررسی صحت وسقم روایات، با تکیه بر کتب شارحان صحاح سته، به نکات مهم و قابل توضیح روایت نیز اشاره کرده است تا فهم روایات، برای خواننده آسان باشد. پرداختن به مسایل مهدویت در کتب اهل سنت، ازآنجا دارای اهمیت و ضرورت است که بیشتر روایات آن ها شبیه به روایات شیعه است. این مسیله می تواند گامی مهم در احیای فرهنگ تقریب و وحدت بین شیعه و اهل سنت، درباره مهدویت بر می دارد. روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی است و در پی پاسخ به این سوال است که در مهم ترین منابع روایی اهل سنت درباره ظهور حضرت مهدی (عج)، به چه مسایلی پرداخته شده است؟

می توان اعتقاد به منجی را ازجمله نقاط مشترک میان پیروان ادیان و مذاهب مختلف قلمداد کرد؛ بدین سان که در همه ادیان و مذاهب اسلامی، خبر از ظهور شخصی در آخرالزمان مطرح شده است. آنچه در این میان خودنمایی می کند این است که طبق روایات فراوانی که علاوه بر شیعیان، محدثین اهل سنت نیز آن ها را نقل کرده اند، ظهور منجی موجب نزول برکات فراوانی ازجمله برکات اجتماعی بر بشریت خواهد شد. ازآنجاکه تبیین و تذکر برکات اجتماعی عصر ظهور، ثمرات فراوانی نظیر تقویت فرهنگ انتظار به همراه دارد، بسیاری از محققین و پژوهشگران مسلمان به ویژه شیعی، مقالاتی را دراین باره نگاشته اند؛ برای نمونه می شود به مقاله ای کوتاه با عنوان «برکات و نعم فراوان در عصر ظهور» اشاره کرد که پایگاه اطلاع رسانی حوزه آن را منتشر کرده است. نکته حایز اهمیت درباره مقاله مذکور و مقالات دیگری که دراین باره نوشته شده اند، این است که معمولا نویسندگان محترم این مقالات، برای اثبات مباحث خود، صرفا به روایات مصادر شیعی استناد کرده و از روایات کتب روایی اهل سنت بی بهره بوده اند؛ حال آنکه نگارنده در مقاله پیش رو، افزون بر منابع روایی شیعیان، به کتب روایی اهل سنت نیز رجوع کرده است؛ لذا برکات اجتماعی عصر ظهور را با عنایت به روایات محدثین شیعه و سنی نقل می کند که بدون شک این مهم، موجب تقویت مبلغین محترم مناطق تلفیقی خواهد شد. ایشان می توانند حتی در محافلی که برادران اهل سنت نیز حضور دارند، از ثمرات اجتماعی عصر ظهور حضرت مهدی (عج)، سخن به میان آورند؛ چراکه محدثان سنی مذهب نیز به بیان این ثمرات و برکات، عنایت داشته اند.نگارنده با استناد به روایات فریقین در ادامه این نوشتار پنج نمونه از برکات اجتماعی عصر ظهور را بیان کرده است.

آینده، مفهومی است که در طول تاریخ، فکر بشر را به خود مشغول کرده است؛ زیرا ظلم و اخلاق گریزی، آینده را در هاله ای از ابهام فروبرده و ناامیدی جامعه جهانی را فراگرفته است؛ اما بحث از آینده و «آرمان شهر مهدویت»، بحث از امیدها، سعادت ها و آینده روشن است؛ البته در خصوص جامعه آینده دیدگاه های متعددی، مانند مدینه فاضله فارابی و جامعه افلاطونی مطرح شده است؛ ولی اسلام و به صورت ویژه، مکتب نورانی امامیه از جامعه ای به نام «جامعه مهدوی» خبر می دهد. در «جامعه مهدوی» قافله بشریت به سمت عدالت، اخلاق، دین مداری و امید در حرکت است و رهبری آن را امام زمان (عج) بر عهده دارد. امام صادق (ع) در برابر پرسشی فرمود: «و لو ادرکته لخدمته ایام حیاتی»؛ [1] اگر من در دورانش بودم همه عمر به خدمتش می ایستادم.

قرآن معجزه الهی است که برای هدایت بشریت نازل شده است. عالمان جهان اسلام برای توضیح و تبیین این آیات تلاش های فراوانی کرده اند. کتب تفسیری ابزار کشف دیدگاه این عالمان درباره مسایل دینی است. قصد داریم در این نوشتار با بررسی کلی تفاسیر اهل سنت دیدگاه آنان را درباره «مهدویت» بیان کنیم. اندیشه اهل سنت درباره مهدویت در کتب مختلف تبیین شده است؛ ولی برداشت غالب از آن ها، این است که همه اهل سنت روایات مهدویت را پذیرفته اند؛ اما این نکته در تفاسیر بررسی نشده است که آیا همه مفسرین اهل سنت، روایات تفسیری مهدویت را قبول دارند؟ مفسران اهل سنت در ضمن بیان فهم خود از آیات قرآن، عقاید خویش را نیز تبیین کرده اند؛ ازاین رو واکاوی تفاسیر آنان با رویکرد مهدوی، نقشی مهم در فهمیدن عقاید آنان درباره این آموزه دارد. اکثر مفسران اهل سنت اصل مهدویت را پذیرفته اند و این موضوع را در ضمن آیاتی با نقل روایات یا در تحلیل و بررسی های خود بیان کرده اند. متن تفاسیر قرون اولیه نقل محور است و تحلیل در آن ها دیده نمی شود؛ ولی در تفاسیر قرن های اخیر می توان تحلیل درباره مهدویت را نیز دید؛ اما تعدادی از تفاسیر هستند که تحت تاثیر انکار احادیث مهدوی، احادیث ذیل آیات را ضعیف شمرده اند؛ اما مهم این است که می توان اصل مهدویت را به صورت متواتر در این منابع دید.

اعتقاد به ظهور منجی، کم وبیش در ادیان الهی ریشه دارد.[1] باور به اصل مهدویت و حکومت فراگیر و عادلانه امام مهدی (عج)، از مسایلی است که همه مذاهب اسلامی بر آن اتفاق نظر دارند و مختص به پیروان مکتب اهل بیت (ع)، نیست؛ بلکه دیدگاه اهل سنت نیز با شیعه در این مسیله یکی است، یعنی هنگامی که دنیا پر از ظلم و جور شده باشد، حضرت ظهور می کند و جهان را پر از عدل و داد می کند. اهل سنت منجی را هم نام و هم کنیه پیغمبر (ص)، و ملقب به مهدی (عج)، معرفی کرده اند.[2] چون اعتقاد به امام مهدی (عج)، و ظهور آن حضرت در دیدگاه اهل سنت اصالت دارد و یکی از مهم ترین مسایل اسلامی به شمار می رود، محدثان و علمای اهل سنت تنها به وجود روایات مهدویت در کتاب های مختلف بسنده نکرده اند؛ بلکه کتاب های متعددی درباره حضرت مهدی (عج)، تالیف کرده اند. فراوانی اخبار مهدویت در کتب حدیثی اهل سنت باعث شده بود حتی وهابی ها و غیر مقلدین هم کتاب های متعددی درباره امام مهدی (عج)، تالیف کنند؛ اما امروزه در مجامع اهل سنت کمتر به موضوع مهدویت، پرداخته می شود؛ از این رو برخی از اهل سنت در شبکه ها و فضای مجازی این گونه ترویج می کنند که باور به اصل مهدویت از معتقدات شیعه شمرده می شود. این نوشتار در پی آن است که آیا اهل سنت درباره مهدویت کتاب های مستقلی نوشته اند؟ به بیان دیگر، آیا مذاهب اربعه اهل سنت به صورت جداگانه کتابی درباره مهدویت نوشته اند؟ آیا وهابیت و غیر مقلدین نیز درباره مهدویت کتابی نوشته اند؟ در پاسخ به این پرسش ها، مقالات یا کتاب هایی با عنوان کتاب شناسی مهدویت نوشته شده است؛ اما امتیاز این مقاله در آن است که تواتر اخبار مهدویت از نگاه علمای اهل سنت بررسی و کتاب های نوشته شده درباره مهدویت بر اساس مذهب نویسندگان آن ها، تفکیک شده است؛ همچنین به کتاب های وهابیت و غیر مقلدین دراین باره نیز معرفی شده است.   [1]. محمدبن ابی بکر ابن قیم جوزی، المنار المنیف، ص 154: «فالملل الثلاث (یهود، مسیحیت و اسلام) تنتظر إماما قایما یقوم فی آخر الزمان». [2]. ابوداود سجستانی، سنن ابی داود، ج 4، ص 106 و 107 و حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 4، ص 600.