نشریه حدیث حوزه
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 27، پاییز و زمستان 1402)

«علی بن حسان هاشمی» از راویان هم عصر اصحاب اجماع و از طبقه سوم است؛ حلقه اتصال میان نگاشته های عمویش عبدالرحمن بن کثیر و محدثان حوزه های حدیثی کوفه و قم و سپس بغداد بوده که مورد تضعیف شدید رجالیان شیعی بوده است. تضعیفات برآمده از نگاه رجالیان متقدم را در سه مولفه: کذب، وقف و غلو می توان یافت. پس از تحلیل متن شناسانه و راستی آزمایی تضعیفات بر پایه داده های تاریخی در کنار اطلاعات رجالی از سویی و گردآوری نشانه های اعتمادبخش به وی چون: طرق متعدد و استقبال حوزه حدیثی کوفه و قم از کتاب تفسیر باطن وی، هم سو بودن روایات علی بن حسان با روایات برجای مانده از منابع معتبر و راویان ثقه و نیز حضور ابن ولید قمی در مسیر انتقال کتاب از دیگر سوی، می توان علی بن حسان را در جرگه راویان معتمد و کتاب وی را جزو منابع حدیثی مقبول شیعه برشمرد.

حدیث مقراض از جمله احادیث مشکلی است که در منابع معتبر شیعه و سنی نقل شده و دلالت می کند بر اینکه بنی اسرائیل هر گاه بول به آنان اصابت می کرد، محل اصابت را می بریدند. این معنا معرکه تضارب آراء شده و دیدگاه های معتددی را به خود اختصاص داده است که به طور کلی می توان گفت: توقف، انکار و توجیه مضامین آن، سه دیدگاه مطرح شده در این باره است. بررسی این روایت هرچند در ظاهر از اهمیت چندانی برخوردار نیست چرا که یک حکم منسوخ است (حکمی که در دین بنی اسرائیل بوده و توسط ادیان بعدی نسخ شده) ولی از آنجایی که هدف این پژوهش رساندن این نکته به مخاطب است که به صرف مواجه شدن با روایتی که در ظاهر قابل پذیرش نیست نمی توان حکم به جعل آن کرد؛ چراکه حضرات معصومین به مقابله شدید با آن پرداخته و جزاهای سختی را برای آن بیان داشته اند از این رو نوشتار حاضر به دنبال یافتن جایگاه و اعتبار حقیقی این حدیث، از همه قرائن بهره جسته تا پس از احراز صدور و اعتبار این حدیث، اشکال موجود را با پیمودن فرایند فقه الحدیث (در نظر گرفتن ویژگی های قومی تاریخی بنی اسرائیل، تشکلیل خانواده حدیثی و نیز معنایابی واژگان)، پاسخ دهد و پس از تجمیع شواهد و پایبندی به معنای ظاهری، دو گمانه اصلی (بریدن محل اصابت بول و یا کندن و جدا کردن نجاست به وسیله مقراض)، را به عنوان قوی ترین احتمال مطرح کند

به درازای خلقت، همواره حجت های الهی در بین مردم بوده اند و خداوند ایشان را برای تحقق هدایت مامور نموده است. در قبال آن، وظائفی را بر عهده مکلفین قرار داده که در حقیقت انجام آن نیز، در راستای تحقق هدایت ایشان است. پیوسته در برابر حجت های الهی دو گروه پیروان و مخالفان وجود دارند. هر یک از این دو دسته، در انجام آنچه که خداوند بر عهده ایشان قرار داده است کوتاهی یا تخلف هایی نموده اند. بخش اصلی نتایج این عملکرد در آخرت و بخشی از آن در دنیا به بندگان خواهد رسید که در میراث امامیه از امت های پیشین و همانند آن در امت اسلام گزارش شده است. این نوشتار به دنبال بررسی گونه های دنیوی عقاب در عدم رعایت حقوق حجت های الهی در طول تاریخ، توسط امت ها است و بر آن است که با تقسیم دوگانه نتایج کوتاهی ها از طرف پیروان و مخالفان، تصویری از حقیقت جایگاه حجت های الهی و اهمیت اهتمام به حقوق ایشان ترسیم نماید. گزارشی از نتیجه کوتاهی و تخلف ها در امت های پیشین و مشابه آن در امت پیامبر خاتم.

نماز جماعت در دین مبین اسلام از جایگاه بسیار والایی برخوردار است. این فرمان الهی نیز مانند بقیه دستورات دین، دارای شرایط و ضوابطی می باشد؛ از جمله آن شرایط، شرط عدالت امام جماعت می باشد که فقهاء بر آن اجماع دارند. در این مقاله چگونگی احراز شرط عدالت امام جماعت از منظر روایات بررسی می شود. دو قول اصلی در مسئله وجود دارد: احراز عدالت امام جماعت به صورت واقعی و در مقابل کفایت حسن ظاهر و عدم معلومیت فسق. تفاوت این دو قول در جایی روشن می شود که مکلف نسبت به عدالت امام جماعت جهل دارد. بنا بر قول اول او موظف است تحقیقی جامع در مورد عدالت کند، به گونه ای که علم یا ظن قریب به علم پیدا کند، این شخص حقیقتا عادل است. لکن بنا بر قول دوم، وی می تواند به حسن ظاهر شخص کفایت کند و لازم نیست تفتیش و بررسی دقیقی صورت گیرد. در این نوشتار سعی شده در کنار استفاده از فهم فقهاء نسبت به اخبار با ارزیابی دلالی و محتوایی روایات مد نظر، قول حق(کفایت حسن ظاهر) در مسئله روشن شود تا در نتیجه مکلف از تحیر در آمده و تکلیف او به هنگام جهل نسبت به عدالت امام جماعت روشن شود. حاصل آن که از روایات، احراز عدالت واقعی به دست نمی آید، بلکه روایات در بیان ذکر مصادیق حسن ظاهر هستند. بدیهی است بر اساس این قول، مکلف کار دشواری برای تشخیص عدالت پیش روی خود ندارد و می تواند از طریق معاشرت و ارتباطات عادی به وجود این خصیصه پی ببرد

در دوران پس از پیامبر اکرم| با اجرای سیاست های مخالفت آمیز مکتب خلفا، نصوص رسیده از آن حضرت، به ویژه در عرصه بیان فضائل اهل بیت^ و تفسیر آیات فضائل، دستخوش انواع کتمان و تحریف، وارونه سازی و جعل فضائل ساختگی برای افرادی دیگر از صحابه شد. از مهم ترین تحریف هایی که در آن زمان صورت گرفت، مقابله با فضائل اهل بیت^ برای اثبات عقاید و ابطال باورهای پیروان ایشان از طرف معارضان با فشار بر روی راویان روایات فضائل بوده که به روش های مختلف از سوی معارضان صورت گرفته است. این رویه در عصر حاضر نیز به همان سبک و با روش های جدید نیز ادامه دارد. نتیجه حاصل از ایجاد این رویه معارضه، ایجاد و افزایش دشمنی در بین پیروان مذاهب و از بین رفتن انس و قرابت در میان آنها بوده است. به همین جهت شناخت و بررسی این امر می تواند حوادثی را که در ارتباط با مناقب پیش آمده و همچنین ضررهایی که از رهگذر تحول در اخبار مناقب بر امت تحمیل شده، به خوبی نمایان سازد.

حبابه والبیه یکی از صحابه ائمه^ بوده که در روایات و در منابع رجالی، شخصیت ایشان مورد مدح و ستایش قرار گرفته است و معجزاتی توسط ائمه معصومین^ نسبت به ایشان اتفاق افتاده و طبق روایات، دارای عمر طولانی بوده و هشت امام معصوم را درک نموده است و نکته حائز اهمیت اینکه این روایات و معجزات در منابع معتبر شیعه مانند محاسن برقی، بصائر الدرجات، کافی، کمال الدین و... نقل گردیده است. اما شخصیت حبابه و روایات پیرامون او مورد غفلت واقع شده و پژوهشی شایسته در این موضوع انجام نگرفته است، در این پژوهش قصد داریم شخصیت ایشان را از منظر روایات و کلمات رجالیون بررسی کنیم. این پژوهش از حیث روش تحقیق، کتابخانه ای و از جهت داده پردازی، توصیفی و تحلیلی است. نتیجه پژوهش حاضر گویای طول عمر حبابه طبق احادیث (بیش از 200 سال) و جایگاه والای او نزد معصومین^ و صدور چندین معجزه از ائمه^  نسبت به او، می باشد.

بینامتنیت یا تناص یکی از علوم نقدی است که در تحلیل متون ادبی نقش اساسی دارد.از طرفی  نهج البلاغه و شخصیت گهربار امیرالمومنین علی×  از دیرباز مورد توجه ویژه ادیبان جهان در طول تاریخ بوده است. در این میان تعداد بسیار زیادی  از شاعران در ادوار مختلف عصر عباسی از سرچشمه فصاحت و بلاغت، مضامین بلند و عرفانی نهج البلاغه بهره برده و  اشعار خود را با سخنان ایشان مزین ساخته اند.یکی از جلوه های زیبا و خیره کننده نهج البلاغه،بیان محتوای عمیق در قالب صنایع بدیع لفظی و معنوی می باشد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی - تحلیلی در صدد  تحلیل بینامتنیت اسلوب بلاغی اشعار شاعران عصر عباسی با نهج البلاغه می باشد تا یکی دیگر از جلوه های عمیق تاثیرگذاری کلام حضرت علی× را بر ادبیات عرب را مشخص کند. از جمله نتایجی که با بررسی های انجام شده بدست آمد؛ این است که شاعران دوره عباسی برای بیان زیبای اشعار خود از صنایع بدیع لفظی و معنوی نهج البلاغه همچون : به کارگیری انواع استعاره، تشبیه و... بهره برده اند و علاوه بر محتوا، زیبایی های معنوی اشعار خود را اعتلا بخشیده اند.

حدیث، گنجینه ارزشمندی است که در طول تاریخ فراز و نشیب های داشته است که آشنایی با قراین و شواهد تاریخی مرتبط با حدیث در نزد شیعه و اهل سنت تاثیر به سزایی در ارزیابی احادیث و چگونگی نقد و بررسی آنان دارد. پژوهش پیش رو به دنبال پاسخ به این پرسش است که: چه اشتراک و افتراقی در بین شیعه و اهل سنت در زمینه نشر و حفظ حدیث وجود دارد؟ و نقاط قوت و ضعف هر یک از شیعه و اهل سنت در این زمینه چیست؟ و کدام یک از منابع فریقین قابلیت اعتماد بیشتری دارند؟ این نوشتار با روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی تحلیلی و پژوهشی شکل گرفته است. در این پژوهش دریافتیم معرفی جاعلان حدیث و تاکید بر ذکر اسناد در بین فریقین مشترک بوده و مواردی همچون حضور دویست و پنجاه ساله اهل بیت، کتابت حدیث با فاصله کم از زمان صدور، نقل دقیق روایت و نهضت پلایش حدیث از مختصات روایت شیعه است و مواردی چون منع تدوین حدیث، نگاه متفاوت به تعریف حدیث و کثرت راویان مدلس از ویژگی های حدیث اهل سنت است. مقایسه این موارد نشانگر آن است که احادیث شیعه نسبت به اهل سنت به دلیل آنکه از طرق متقن به پسینیان رسیده از استحکام بیشتری برخودار بوده و کمتر دست آویز جاعلان قرار گرفته است

اسماء بنت عمیس از راویان رسول اکرم| و امیرالمومنین× است. نام او در کتب رجالی معروف شیعه؛ همچون رجال نجاشی و رجال طوسی و نیز کتب رجالی اهل سنت؛ همچون مسند حنبل، سنن نسائی، موطا و همچنین سایر منابع روایی معتبر انعکاس یافته است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، به واکاوی شرح حال اسماء بنت عمیس می پردازد. هم چنین تعداد و موضوعات روایاتی که وی با عنوان راوی اصلی در منابع فریقین بوده، مورد بررسی قرار گرفته است و این نتیجه به دست آمد که اسماء نزد رجالیان فریقین مدح شده است و روایاتش نیز مورد توجه فریقین بوده است. از وی 23 روایت در حوزه های اعتقادی، فقهی، اخلاقی و فضائل حضرت زهرا÷ در منابع شیعی و 33 روایت در حوزه های اعتقادی و فقهی در منابع اهل سنت بر جای مانده است. همچنین او دارای 4 روایت مشترک در منابع فریقین است. بیشترین گستره موضوعات روایات نقل شده از وی، درباره حدیث منزلت، ازدواج حضرت فاطمه (س)، رد الشمس و شهادت جعفر طیار است. از نظر اعتبار نیز روایات مشترک اسماء بالاترین درجه اعتبار را در بین روایات وی داراست؛ اما با توجه به قرائن تاریخی در نقل حضور اسماء در شب زفاف حضرت زهرا (س)، احتمال تصحیف نام اسماء از سلمی وجود دارد

یکی از میراث های گران بهای ائمه^ دعای عشرات است که همانند دیگر ادعیه ماثور، استوارکننده اعتقادات و هویت بخش پیروان مذهب امامیه است. مورد نظر این مقاله اثبات ماثور بودن دعای عشرات با کنکاش در سند و متن این دعای شریف، والا و گهربار است. این اعتبارسنجی بر پایه منابع نقلی و وحیانی است که به روش توصیفی _ تحلیلی پردازش می شود. با توجه به اینکه سند این دعا در کتاب های ابن طاووس و بحارالانوار ذکر شده، سند روایت دیگر دعا، مذکور در مصباح المتهجد نیز بازسازی شد تا اشکالی بر سند دعا نباشد. محتوای دعا، عالی بودن مضامین و معانی و علو الفاظ بکار رفته در آن از حیث فصاحت، بلاغت و آرایه های ادبی، سبب یقین به صدور این دعا از جانب معصوم می گردد. اشکال بر ثواب های بیشمار مترتب براین دعا با دو جواب نقضی و حلی پاسخ داده شد، مطابقت با آیات و ادعیه دیگر نشان داد اشکالی بر مضامین دعا وارد نیست. بررسی اسناد و متن دعا، درجهت تقویت عقاید و هویت شیعی، نشاندهنده این است که دعای مذکور از جمله ادعیه ماثور، تقویت کننده اعتقادات پاک شیعیان و منور قلب های مستعد پیروان اهل بیت^ است.