فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 31، پاییز 1384)

درس مواد و خدمات کتابخانه برای نوسوادان تنها درس از درس های دوره کارشناسی کتابداری است که کتابی مناسب و قابل کاربرد از زبان انگلیسی یا زبان دیگر، برای آن ترجمه نشده است. در طی سال هایی که این درس تدریس می شده است مباحث مربوط به آموزش بزرگسالان بخشی قابل توجه از کلاس را به خود اختصاص می داده است. مدرسان این درس، با آگاهی از کمبود مطالب در این حوزه هر یک به سهم خود در پی تولید مطالبی بوده اند که با فلسفه وجودی این درس سازگار باشد. در این مسیر شش کتاب توسط مدرسان متفاوت این درس نگاشته شده است. گرچه مشترکاتی در این کتاب ها وجود دارد، اما هر یک، بخشی متمایز از دیگر کتاب ها را در خود جای داده است که متکی بر تحقیقات یا اندیشه های داخلی است. با گذشت زمان این امکان فراهم شده است که با بهره گیری از بخش های متمایز این کتاب ها، محتوایی قابل توجیه برای این درس در اختیار مدرسان این درس قرار گیرد، محتوایی که بیش از سایر کتاب های دروس کتابداری به دانش بومی متکی است.

اجرای هر طرح عمرانی منجر به تولید مدارکی می شود که عموما نقشه، پلان، شیت و به طور کلی طراحی یا ترسیمه (drawing) خوانده می شوند و در واقع یک فرآورده دانشی حاصل از طرح های عمرانی، و منابع ارزشمند اطلاعاتی به حساب می آیند و باید امکان دسترسی و بهره گیری مؤثر از آن ها وجود داشته باشد.
نبود یک سیستم نظام مند برای سازماندهی این گروه از منابع اطلاعات در کشور و در نتیجه نبود امکان دسترسی و استفاده مؤثر از این سرمایه ها لزوم طراحی الگویی برای ذخیره و سازماندهی این گروه از منابع اطلاعات را آشکارتر نمود. برای این منظور پس از مطالعه مبانی نظری و بررسی برخی از شیوه ها، اصول و استانداردهای سازماندهی منابع اطلاعات، استاندارد بین المللی مارک 21 و فرمت ایران مارک، الگویی برای ذخیره سازی و سازماندهی اطلاعات پروژه ها و طرح های پروژه های فنی و عمرانی کشور مبتنی بر استاندارد مارک 21 و فرمت ایران مارک ارائه شده. این الگو به گونه ای طراحی شده که بتوان با صرف حداقل زمان و تخصص به ذخیره سازی و سازماندهی این گروه از منابع اطلاعات پرداخت و به گونه ای مؤثر به جایابی اطلاعات طرح ها مبادرت ورزید.

بازیابی هر چه سریع تر و دقیق تر اطلاعات، آرمان بزرگ همه کتابداران است. برای دسترسی به این آرمان، ابزارهایی توسط کتابداران به وجود آمده که نمایه ها نمونه هایی از آن ها هستند. نمایه ها که اکنون به کمک کامپیوتر حالت پیشرفته ای یافته اند در سنت کتابشناسی و کتابداری شرقی متاثر از اسلام، دارای قدمت هستند و حتی نمونه هایی پیشرفته از آن ها با عناوین کشف المطالب، کشف الآیات و غیره که به دلیل جایگاه والای قرآن در جوامع اسلامی به وجود آمده اند سال هاست که مورد استفاده قرار می گیرند. آن چه که در زیر می آید بررسی نمایه ها و جدول های قرآنی متعلق به سال 1313 است که در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط محمد خان صنیع الدوله (اعتماد السلطنه) چاپ شده. هدف این نوشته ضمن بررسی انتقادی کلیه جدول های مندرج در این قرآن، نشان دادن این نکته است که آن جا که علاقه و اهمیت به هر دلیلی مطرح بوده، آن چنان که در مورد قرآن مطرح بوده و هست ابزارهای بازیابی بسیار پیشرفته ای در شرایطی به وجود آمده اند که حتی شاید تصوری نیز درباره فناوری های پیشرفته کنونی وجود نداشته است.

فرایند سازماندهی اطلاعات، در طول تاریخ از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و در هر زمان، بسته به نوع و ماهیت منابع اطلاعاتی و پارادایم ها و رویکردهای مسلط، رهیافت های متفاوتی برای سازماندهی اطلاعات مورد توجه قرار گرفته است. ولی امروزه همگام با توسعه جهان دانش، نیاز به بازنگری درنظام های سازماندهی این جهان، جدی ترشده. در این مقاله ابتدا ویژگی های نظام های طبقه بندی سنتی و سرعنوان های موضوعی بر شمرده شده است. سپس بر مبنای برخی افق های نوین (مانند ساختار و نظام تبادل دانش، نظام فرامتن، منطق فازی، سنجش ناپذیری رده بندی ها، و رابطه میان رشته ای)، ضرورت های تحول در نظام های سنتی طبقه بندی مورد تحلیل قرار گرفته است.

در این پژوهش نیازهای اطلاعاتی دانش آموزان و دانشجویان، منابع اطلاعاتی مورد نیاز آن ها، دلایل مراجعه آن ها به کتابخانه های آستان قدس و همخوانی مجموعه کتابخانه ها با نیازهای آنان مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش به صورت پیمایشی و جامعه آماری مورد پژوهش، دانش آموزان و دانشجویان مراجعه کننده به کتابخانه های آستان قدس در شهر مشهد بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مجموعه کتابخانه ها نیازهای بیش از 80% از مراجعان دانش آموز و دانشجو را در حد متوسط و بیشتر برآورده می کنند. بین نیازهای اطلاعاتی دانش آموزان و دانشجویان تفاوت معناداری وجود ندارد. مجموعه کتابخانه ها با نیازهای اطلاعاتی دانش آموزان در مقایسه با دانشجویان، همخوانی بیشتری دارد و مهم ترین دلیل مراجعه هر دو گروه به کتابخانه ها در دسترس نبودن کتابخانه مناسب در محل زندگی و تحصیل آن ها است

نرم افزارهای با کد منبع باز، دارای زیرساخت برنامه نویسی اشتراکی هستند که کد منبع آن ها به رایگان در اختیار عموم گذاشته می شود و اجازه اجرا، کپی، انتشار و بهبود نرم افزار، بدون محدودیت، به آن ها داده می شود. در این مقاله چند سیستم کتابخانه ای یکپارچه با کد منبع باز که از طریق اینترنت قابل دسترسی می باشند مورد بررسی قرار گرفته اند. مدیران کتابخانه ها و کتابداران می توانند با بررسی این نرم افزارها نسبت به انتخاب و استفاده از آن ها در خودکار سازی کتابخانه های خود تصمیم بگیرند.

این مقاله به شرح ایجاد مدلی برای کتابخانه های دانشگاهی می پردازد که بینش مفصلی درباره ساختار مالی جاری کتابخانه به دست می دهد و تاثیر انتقال به یک محیط دیجیتال را اندازه می گیرد. در حرکت به سوی دیجیتالی شدن، هزینه بعضی از خدمات و فعالیت های مشخص کتابخانه کاهش، و هزینه های دیگر افزایش خواهند یافت. تاثیر این مسئله بر بودجه کتابخانه چگونه خواهد بود؟ این طرح، تصویر دقیقی از هزینه های کتابخانه، قبل و بعد از انتقال به محیط دیجیتال به همه شرکت کنندگان ارائه کرد و نشان داد که ارزش افزوده خدمات کتابخانه بالا می رود. این مدل با همکاری سه کتابخانه دانشگاهی (آتریچ در هلند، لولا در سوئد و برمن در آلمان) ساخته شد.

تاریخ مستندکتابخانه به نحوی با تاریخ وقف، مرتبط و عجین شده است. از این رو معرفی واقفان و شمه ای از ترجمه احوال آنان به همراه شناسایی و فهرست کتب خطی وقفی هر یک، از جمله اهداف اولیه پژوهشگران کتابخانه آستان قدس رضوی است. بر همین اساس در نوشتار زیر شرح احوال «شادروان حجه الاسلام حاج شیخ محمدحسن علامی» و فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه شخصی ایشان که در سال 1382 وقف کتابخانه سرکار فیض آثار رضوی علیه السلام شده ارائه گردیده و امید است معرفی هایی از مجموعه های دیگر واقفان، بتدریج تهیه و به اطلاع محققان فرهیخته رسانده شود.