پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات
سال شانزدهم شماره 3 (پیاپی 36، بهار و تابستان 1380)

اصول اخلاقی به قوانین کمال انسان و خیر را تحقق بخشیدن مربوط است و در نتیجه در هر حرفه ای به مجموعهء احکام ارزشی و تکالیف رفتار و سلوک، و فرمان هایی برای عمل بستگی دارد. در رشته و حرفهء کتابداری و اطلاع رسانی، تلاش هایی برای مشخص کردن اصول اخلاقی به عمل آمده است. بر شمردن اصول اخلاقی و رعایت آن ها در امور پژوهش، تدریس و کار اطلاع رسانی نخستین گام های برداشته شده در این زمینه است. برخی صاحبنظران این رشته، مسائل اخلاقی مربوط به تولید، اشاعه و کاربرد اطلاعات را مهم پنداشته و برشمرده اند. خبرگانی دیگر، مسائل اخلاقی و رعایت اصول آن را به دو بخش عمده – مسائل اخلاقی کلان و مسائل اخلاقی خرد – تقسیم کرده اند و اجرای قوانین اصولی اخلاقی را بیش تر بر عهدهء تولیدکنندگان پایگاه ها و بانک های داده ها، میزبانان اطلاعاتی و ارتباطات دوربردی که در خدمت اطلاع رسانی همگانی است دانسته اند. در این نوشتار از «باید» و «نباید» های مرتبط با ضرورت ها، و مصالح کنونی و آتی اطلاع رسانی سخن می رود تا نشان دهد چگونه ادامهء این خدمت می تواند به هدف غایی»انسان کامل شدن«بینجامد و راهنمای عمل و هدایتگر رستگاری شود.

این پژوهش به منظور تعیین نشریات هستهء لاتین کتابخانهء ملاصدرای دانشگاه شیراز انجام شد. جامعه مورد مطالعه، 240 عنوان نشریه لاتین سال های 1995 تا 2000، و 109 نفر از استادان و محققان دانشکدهء علوم، و ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه، نشریات باقی مانده بر روی میزهای مطالعه، و میزان تهیه زیراکس از مقالات مجلات در یک دوره زمانی سه ماهه بود. روش تحقیق کتابسنجی بود و با تجزیه و تحلیل آمار استفاده از نشریات به کمک قانون پراکندگی برادفورد، نشریات هسته مشخص شدند. از سوی دیگر، نشریات هر رشته به وسیله استادان رتبه بندی گردیدند و در نهایت، نشریات هسته با نشریات رتبه بندی شده مطابقت داده شدند. یافته ها نشان داد که استادان، از نشریات ادواری با 33 درصد، بیش ترین استفاده را به عمل می آورند. یافته ها حاکی از آن است که میزان پاسخگویی نشریات موجود به نیازهای تحقیقاتی استادان 67 درصد بوده. میزان همکاری کتابخانه ملاصدرا در تهیه مقالات خارج از کتابخانه با 49 درصد، خوب ارزیابی شده. همچنین یافته ها نشان داد که بیش از 69 درصد از نشریات لاتین، کم تر از 10 بار مورد استفاده قرار گرفته اند. 5/12 درصد نشریات در موضوعات مختلف، پراستفاده ترین نشریات بودند. 45 درصد نشریات فقط یک بار مورد استفاده قرار گرفته، یا اصلا مورد استفاده قرار نگرفته اند. 67 درصد نشریات رتبه بندی شده توسط استادان، با نشریات هسته به دست آمده از طریق قانون برادفورد مطابقت داشتند. یافته ها نشان داد که در بین رشته های ششگانه دانشکده علوم (آمار، ریاضی، زمین شناسی، زیست شناسی، فیزیک و شیمی) نشریات رشتهء شیمی با 4225 بار استفاده، بیش ترین میزان استفاده را به خود اختصاص داده است.

ویژگی های خاص واژگان شیمی لزوم نگاهی تخصصی به نمایه سازی و چکیده نویسی را دو چندان می کند. از آنجا که هم نمایه ساز و چکیده نویس شیمی و هم کاربر جوینده اطلاعات شیمی نیازمند زبان و محیط خاص ذخیره و جستجوی اطلاعات شیمی می باشند، اصطلاحنامه شیمی در این میان نقشی کلیدی را داراست. در این مقاله ابتدا به قسمتی از ویژگی های واژگان شیمی و سپس به برخی از فعالیت های انجام یافته و در حال انجام برای ایجاد اصطلاحنامه شیمی اشاره می شود.
* اصطلاحنامه شیمی بخشی از طرح پژوهشی «اصطلاحنامه جامع علوم پایه» مصوب شورای پژوهشهای علمی کشور است

در این مقاله، روش تفسیر نتایج شبیه سازی سیستم های گسسته با استفاده از شبکه عصبی بایادگیری نظارت شده، بعنوان شیوهء یادگیری ماشین مورد مطالعه قرار گرفته است.برای تحقق این مهم، مجموعه ای از داده های واقعی متشکل از زیرمجموعه نمونه گیری، از سیستم تابلوی اعلانات الکترونیکی کتابخانهء منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز جمع آوری گردید. سیستم تابلوی اعلانات الکترونیکی کتابخانهء منطقه ای با استفاده از اطلاعات گردآوری شده توسط برنامه ای که در محیط «جی پی اس اس/اچ» نوشته شد، شبیه سازی گردید و از نتایج آن بعنوان ورودی برای تعلیم شبکهء عصبی پس _ انتشار خطا استفاده شد. این بررسی نشان می دهد که مدل شبکه عصبی که به عنوان الگوریتم یادگیری ماشین به کار گرفته شده دارای دقتی است که با شبیه سازی انجام شده توسط «جی پی اس اس/ اچ» قابل مقایسه می باشد و با تعلیم گرفتن شبکه، سیستم می تواند عملیات خود را بلافاصله به انجام برساند. کارآیی سیستم شبکهء عصبی در مورد تخمین زمان خدمت دهی به هر کاربر در سیستم تابلوی اعلانات الکترونیکی، با کارآیی سیستم شبیه ساز مقایسه گردید و نشان داده شد که نتایج مطلوب است. شبکهء عصبی پس _ انتشار خطا در زمینهء بررسی نتیجه شبیه سازی دارای قابلیت های خوبی است که می توان از آن برای بهینه سازی و پیش بینی سیستم های تابلوی اعلانات الکترونیکی کتابخانه استفاده نمود.

موج عظیم اطلاعات که دائما و به صورت فزاینده به وجود می آیند و رسانه های جدیدی مانند تصویر و صوت که مرتبا با مدارک ادغام می شوند، نمایه سازی دستی را دشوارتر می سازند. به بحث گذاردن این مسئله که آیا نمایه سازی ماشینی به عنوان جایگزینی مناسب برای نمایه سازی دستی در کتابخانه عملکرد بهتری را ارائه می کند هدف اصلی این تحقیق می باشد و بهترین روش برای پیاده سازی نمایه سازی ماشینی در انواع مختلف کتابخانه ها ره آورد این تحقیق است. از آنجا که بیش تر کشورهای جهان به استفاده از نمایه سازی ماشینی در کتابخانه ها مبادرت ورزیده اند، بررسی این مقوله در ایران می تواند سرعت بخشیدن به روند نمایه سازی در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی و در پی آن، بازیابی بهینهء اطلاعات را به ارمغان آورد.

پیشرفت های شگفت آور در فناوری اطلاعات که امکان ذخیره، پردازش و انتقال بسیار سریع اطلاعات را فراهم کرده و همچنین گسترش روزافزون شبکه های رایانه ای پیوسته در خدمات اطلاع رسانی، «حق موءلف» و «مالکیت معنوی» آثار را در بحرانی جدی قرار داده است. این بحران دامنگیر تمامی عناصری که به نحوی در زنجیرهء اطلاعات درگیر هستند، خصوصا عناصر اصلی زنجیرهء اطلاعات، یعنی موءلفان و پدیدآورندگان، ناشران، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی و استفاده کنندگان نهایی نیز شده است. روش های فنی در برخورد با این بحران که تمرکز شدیدی بر حفاظت از اطلاعات دارند، شکاف بین فقرای اطلاعاتی و اغنیای اطلاعاتی را عمیق تر خواهند کرد. لزوم توجه به مسائلی چون «استفادهء منصفانه» یا «برخورد منصفانه» به عنوان راهکاری برای برقراری تعادل بین حفاظت از اطلاعات و دسترسی به اطلاعات و همچنین تجدیدنظر در قوانین حق موءلف و سازگار کردن آن با نیازهای جدید، از مسائل دیگر حق موءلف در عصر رقومی است.

موتورهای جستجو ابزار اصلی بازیابی اطلاعات در اینترنت محسوب می شوند. آشنایی با موتورهای مختلف جستجو به منظور بازیابی سریع و صحیح اطلاعات و جستجوی رکوردهای مرتبط مطلوب و اجتناب از بازیابی رکوردهای نامرتبط، یکی از نیازهای اساسی استفاده کنندگان از اینترنت است. آنچه برای جستجوگران اینترنت اهمیت دارد، صرفه جویی در وقت آنان است. در این قسمت، موتور جستجوی «گوگل» که یکی از قوی ترین موتورهای جستجوی وب جهانی است، توضیح داده می شود. «گوگل» با پوشش بیش از 000/920/326/1 صفحهء وب و سرعت بازیابی قابل قبول (در کم تر از 5/0 ثانیه)، در وقت جستجوگر صرفه جویی می کند و مدعی است که امکان جستجو به 25 زبان مختلف دنیا را فراهم می کند. این موتور جستجو از طریق نشانی www.google.com قابل دسترسی است. در زیر راهبردهای جستجو در «گوگل» شرح داده می شوتد.

از دههء 1950 تا امروز، کتابخانه ها بیش تر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده اند. البته این تغییر به علت کاربرد رایانه و فناوری های مخابراتی پیش آمده است. فناوری، کلیه فعالیت های ما را در زمینه نگهداری رکوردها بهبود بخشیده و در ترویج اشتراک منابع بین کتابخانه ها بسیار موفق بوده است. کتابخانه بدون دیوار هم اکنون واقعیت پیدا کرده زیرا بسیاری از افراد، اکنون می توانند به فهرست هایی دست یابند که نمایشگر منابع موجود در یک کنسرسیوم کتابخانه ای است و حتی در پاره ای موارد می توانند از راه دور به نام خود از کتابخانه های دیگر کتاب دریافت کنند یا فتوکپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند؛ این مواد بعدا به طور مستقیم از طریق پیک، پست، یا به شیوه های الکترونیکی به دست آن ها می رسند. کتابخانه ها از جهت در اختیار قرار دادن پایگاه داده های الکترونیکی به صورت سی دی-ر ام، یا تسهیل در دستیابی شبکه ای به منابعی که موجودیت فیزیکی در کتابخانه ندارند، بسیار مفید بوده اند. بعضی از کتابخانه ها از این منابع برای ارایه خدمات آگاهی رسانی جاری(1) سفارشی به استفاده کنندگان خاص بهره گرفته اند. پیشرفته ترین کتابخانه ها از نظر فناوری، بیش تر تکنولوژی خود را به مراجعین راه دورمعطوف می کنند، که خدمات الکترونیکی دریافت می کنند ولی اصلا لازم نیست شخصا به کتابخانه مراجعه کنند. ظاهرا فناوری همه مشکلات را حل کرده و همه چیز در کتابخانه عالی است. آیا به راستی این گونه است؟

در بیست، سی سال اخیر، فن آوری اطلاعات روش کار ما در کتابخانه ها، از جمله ابزارهایی راکه با آنها کار می کنیم و نوع موادی را که با آن ها به ارائه اطلاعات می پردازیم تغییر داده است. در چند سال اخیر تغییرات بسیار سریع بود، و اینترنت با شتابی فراوان به یک منبع اطلاعاتی ممتاز بدل شده است. برخی در این باره که آیا در آینده نیازی به کتابخانه ها وجود خواهد داشت یا نه به تعمق پرداخته اند. برخی نیز گفته اندکه واقعابه وجود فهرستنویسان نیازی نخواهد بود. اما آنان به این نکته توجه نکرده اند که بسیاری از کتابداران به فناوری های نوین از صمیم قلب خوش آمدمی گویند و بسیاری از فهرستنویسان، مهارت هایشان را وارد عصر اطلاعات می کنند و به سازماندهی _ آری، به فهرستنویسی اینترنت می پردازند!
این مقاله در پی بررسی این موضوع است که چرا باید منابع اینترنت فهرستنویسی شود، چه کسی باید آن را انجام دهد، این کارچه مشکلاتی در پی دارد، و چه طرح هایی برای آینده باید تدوین شوند؟

صاحب نظران خبره شرکت کننده در این نشست مراتب تقدیر خود را از دولت ژاپن به خاطردعوت به حضور درپروژه «اس پی آی آی دی»[1]ابزار داشتند. بدون شک این حرکت و تبادل نظر با یکدیگر، دیدگاه آنان در مورد توسعه در دیگر مناطق را بهبود بخشیده است. با تجربه ای که آنان از این نشست کسب کردند توجه سیاستگذاران کشور خود را به اطلاعات و محتوای رقومی در راستای توسعهء کشورهایشان معطوف خواهند ساخت.
براساس مطالعات میدانی و بحث و تبادل نظر دربارهء گزارش های ملی کشورها، واضع است که توسعهء جوامع بر پایهء دانش، امری پیچیده و روندی چندجانبه است. همانطور که در شکل زیر نمایش داده شده، جنبه های این روند شامل اطلاعات (داده ها- اطلاعات ساخت یافته و دانش)، فناوری (سخت افزار، نرم افزار، ارتباطات)، سیستم های اطلاعاتی (افراد، فرایندها، مدیریت)، سازمان (راهبردها، استانداردها، سیاست ها، فرهنگ)، و محیط (اقتصادی، سیاسی، سازمانی، فرهنگی اجتماعی، فنی) می شود.

با عنایت به پروردگار متعال و توجه همکاران محترم به انجمن کتابداری و اطلاع رسانی، و با تشکر از تماس های متنوع و متعدد کتابداران به صورت کتبی، تلفنی، شفاهی، با توجه به تبصرهء مادهء 15 اساسنامه، نخستین فرایند بازرسی از صورتجلسات و بیلان مالی این انجمن به صورت حضوری در دفتر انجمن به تاریخ 7/6/1380 صورت پذیرفت. به منظور تهیهء گزارش حاضر، ضمن بررسی صورتجلسات اجرایی و مالی، یادداشت های متنوعی فراهم آمد که اینک در دو بخش در دسترس علاقه مندان و مشتاقان قرار می گیرد:الف: روز شمار صورتجلسهء هیئت مدیرهء انجمن کتابداری و اطلاع رسانیب: بیلان مالیدر بررسی صورتجلسه های موجود و ذکر اهم موضوعات به مسائل ذیل به دقت توجه شد:- جوانب اجرایی و توسعه ساختاری و بنیادی انجمن،- ابعاد اطلاعاتی و آگاهی های خبری،- توجه به دسترس پذیری و خدمات همگانی،- صرفه جویی اقتصادی در برنامه ریزی درازمدت،- تحقق عینی هر پیشنهاد، و اجتناب از آرمانگرایی،بر این قرار، ذکر جملات از صورتجلسات به همان نحوی است که دبیر محترم انجمن تهیه فرمود. از آنجا که صورتجلسه های نخستین و ثانوی با علائم عددی نشانه گذاری شده، رعایت این شیوه در متن حاضر نیز صورت گرفت. بر این قرار برخی مواد این صورتجلسات حذف شده و بالطبع ترتیب این موارد از انتظام برخوردار نمی باشد. بدیهی است در خلاصهء موجود از اسامی افراد هیئت مدیره که اظهارنظر کرده اند اجتناب گردید تا بی طرفی این سند از سوی بازرسین حفظ شود.

الف: روزشمار صورتجلسهء هیئت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی- نخستین جلسه، مورخ 29/1/821- اعضای هیئت مدیره به اتفاق آراء، به شرح زیر انتخاب شدند.
الف: آقای دکتر رحمت ا.. فتاحی-رئیسب: خانم دکتر فاطمه اسدی گرگانی-نایب رئیسج: آقای سید کاظم حافظیان رضوی-خزانه دارد: آقای مهرداد نیکنام-دبیر2- روزنامه اطلاعات به منظور درج اطلاعیه های رسمی انجمن انتخاب شد.
3- مسئولین تشکیل کمیته ها به شرح زیر تعیین، و قرار شد ظرف مدت یکماه به این مهم اشتغال ورزند:الف: کمیته انتشارات-آقای دکتر فریبرز خسرویب: کمیته آموزش-آقای محمود شمس بدج: کمیته روابط عمومی و بین المللی-آقای دکتر سعید رضایی شریف آبادد: کمیته پژوهش-آقای دکتر عبدالحسین فرج پهلوه: کمیته همایش علمی-آقای دکتر رحمت ا.. فتاحی5- پس از گفتگوی بسیار دربارهء حق عضویت، موراد زیر مورد تصویب قرار گرفت:الف: حق عضویت اعضای پیوسته 000/50 ریالب: حق عضویت اعضای وابسته 000/30 ریال7- مقدمات کار برای اخذ مجوز انتشار خبرنامهء انجمن فراهم آید.
در پایان تاکید گردید که محل استقرار انجمن، کتابخانهء ملی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود، مگر این که در آینده تصمیم دیگری اتخاذ شود.
دومین جلسه، مورخ 19/2/13803.ب: آقای دکتر... اظهار داشتند ثبت انجمن باید زودتر انجام شود تا بتوان کارهای بعدی را انجام داد.

3.ه: آقای دکتر... آدرس های پست الکترونیکی انجمن (را تهیه نمودند که) توسط ایشان بین همکاران توزیع گردید.
8- دفتر صورتجلسات انجمن توسط آقای دکتر... تهیه گردیده است.
سومین جلسه، مورخ 23/3/80- برای انجمن درخواست عضویت در شورای عالی انفورماتیک به عمل آید.
- در مورد ایجاد سایت رایانه ای بر روی اینترنت، آقای دکتر... قول مساعد دادند که از سرور کتابخانه ملی استفاده شود.
- در مورد شرح وظایف کمیته ها و گروه ها قرار شد مسئولین راه اندازی، نسبت به تدوین پیش نویس اولیه اقدام نمایند. ضمنا شرح وظایف کمیتهء انتشارات، خوانده شد و با اصلاحاتی به تصویب رسید.
- مخفف نام انجمن به انگلیسی “ILISA” تعیین شد و آدرس پست الکترونیکی انجمن ilisa@nli.ir می باشد.
چهارمین جلسه، مورخ 20/4/1380- آقای... Home page طراحی شده برای انجمن را به نمایش گذاشتند تا اگر نظر اصلاحی وجود دارد، اعمال گردد.
- آقای دکتر... به تعداد زیاد فارغ التحصیلان کتابداری و کمبود شغل در این رشته اشاره و پیشنهاد کردند با مسئولین بعضی سازمان ها گفتگو و توصیه شود از نیروی کتابدار استفاده شود.
- در تایید معضل فوق، آقای دکتر... پیشنهاد کردند که با سازمان مدیریت و برنامه ریزی تماس گرفته شود و مسئله برای ایشان توجیه گردد.
ب: بیلان مالی موجودی: دریافت یک برگه چک (به شمارهء 677551 بانک تجارت شعبه دولتی کد 400) به مبلغ سه میلیون و دویست و پنجاه و شش هزار ریال از سوی مرکز تحقیقات علمی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.