مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیست و یکم شماره 2 (پیاپی 28، تابستان 1384)

گیاهان دارویی از جمله گیاهانی هستند که بشر از آنها استفاده های فراوانی برده و می برد، ولی کمتر نسبت به بقای آن توجه نموده است. یافتن راهی برای افزایش تولید آنها همیشه مورد توجه بوده است. در این پژوهش سرشاخه گلدار گیاه Ammi visnaga مورد بررسی قرار گرفته است و اسانس آن به روش تقطیر با آب (روش کلونجر) استخراج شده و تاثیر آن بر روی 4 گونه باکتری شامل: Streptococcus viridans، Lactobacillus casei،Lactobacillus plantarum و Lactobacillus acidophilus به روش چاهک مورد مطالعه و با محیط شاهد مورد مقایسه قرار گرفته است (به عنوان شاهد از ستیل پیریدینیوم کلرید 05/0 درصد استفاده شده است). روغن فرار موثر در برابر سوسپانسیون باکتری های فوق الذکر با تراکم 108 میکروارگانیسم در هر میلی لیتر تعیین گردیده تا میزان اثر ضد میکربی آن مورد مطالعه قرار گیرد. فعالیت ضد میکربی اسانس سر شاخه گلدار Ammi visnaga بعد از مدت 48 24 ساعت به صورت هاله های عدم رشدی مشاهده شد. قطر این هاله ها به ترتیب در مورد استرپتوکوکوس ویریدانس mm 35، لاکتوباسیلوس کازئی mm50، لاکتوباسیلوس پلانتاروم mm35، لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس mm35 و محیط شاهدmm 12می باشد.

این آزمایش درطی سالهای 1380 و1381 روی نهالهای یکساله ارقام زیتون محلی (زرد و روغنی) و خارجی (میشن و کرونائیکی) درطی دو حالت رشدی متفاوت، سازگار به سرما و ناسازگار به سرما صورت گرفت. اعمال تیمارسرمای طبیعی از طریق قرارگیری نهالهای ارقام مورد نظر در فضای آزاد طی فصل رشد طبیعی صورت گرفت و اثرسرما روی شاخص های رشد رویشی از قبیل رشد طولی نهالها، وزن تر و خشک اندامهای هوایی، میزان خسارت نوک شاخساره ها و نیز درصد آب بافت برگی مورد مطالعه قرارگرفت. از طرفی به منظور تعیین درصد نشت یونی و خسارت قابل مشاهده، نمونه های برگ گیاه تحت تاثیرتیمارهای سرمای مصنوعی صفر، 4-، 8- و 12- درجه سانتیگراد قرارگرفتند. نتایج مربوط به تاثیر سرما روی شاخص های رشدی نشان می دهد که ارقام مختلف زیتون واکنش های متفاوتی را در پاسخ به شرایط سرمای طبیعی نشان داده و رقم کرونائیکی با بیشترین درصد رشد طولی در طی پاییز و بالاترین درصد آب بافت برگها، بیشترین درصد خسارت شاخساره در اثر سرما را متحمل شده بود. براساس مطالعات مربوط به نشت یونی در دوره ناسازگار به سرما، ارقام در طبقات مجزای مقاوم، نیمه مقاوم و حساس به سرما قرار گرفتند. با این حال استفاده از تیمارهای دمایی پایین تر به ویژه در مرحله سازگار شده به سرما امکان دستیابی به نتایج دقیق و مطمئن را فراهم خواهد ساخت.

آویشن شیرازی از زمانهای قدیم به صورت سنتی در درمان ناراحتی هایی چون اسهال شدید، سرماخوردگی، نفخ، سردرد، زخم، تب، حساسیتهای پوستی، چربی و قند خون مصرف می شده است. به منظور شناخت برخی ویژگی های اکولوژیکی گونه دارویی آویشن شیرازی (Zataria multiflora) جهت معرفی به منظور کشت انبوه آن در اراضی زراعی و استفاده در صنایع دارویی و همچنین جلوگیری از تخریب رویشگاه های طبیعی گونه، این بررسی از سال 1379 به مدت دو سال در استان هرمزگان انجام شد. مشخصات اقلیمی، زمین شناختی، ژئو مورفولوژیکی، تیپ های اراضی، گیاهان همراه، تیپ رویشگاه و نقشه پراکنش برای تمام مناطق پراکنش و اندازه گیری مؤلفه های مؤلفه های رویشی، تجزیه فیزیکی و شیمیایی خاک و مطالعه فنولوژی در سه منطقه احمدی، بادافشان و تنگ زاغ انجام گرفت. این گونه از شمالی ترین نقطه استان تا نزدیکترین منطقه به خلیج فارس (آبگرم گنو) و از غربی ترین نقطه در کوه چاه شنبه گاوبندی تا منطقه بشاگرد (کوه شنگ خمینی شهر) در شرق استان، از ارتفاع 250 تا 1850 متر پراکنش دارد. اقلیم محل پراکنش گونه گرم و نیمه خشک و گرم و نیمه خشک بیابانی است. 6/57 درصد از رویشگاه های گونه دارای رخساره کوهستان و 6/54 درصد آنها دارای سازندهای آهکی هستند. خاک دارای بافت لومی شنی با 4/8-9/7= pH و 05/1-58/0=EC میلی موس بر سانتیمترمی باشد. در رویشگاه های مختلف این گونه بیش از 150 گونه گیاهی شناسایی شد که گونه های ناگرد، بادام تلخ، کسور، بنه، کلپوره، تنگرس و گون در تمام رویشگاه ها مشترک بودند.

گیاه مورخوش یکی از مهمترین و پرمصرف ترین گونه های دارویی استان هرمزگان می باشد که مصرف درمانی سنتی آن بسیار رایج است. با توجه به اهمیتی که این گونه در درمان برخی از بیماری ها دارد و همچنین عواملی نظیر محدود بودن رویشگاه های طبیعی، کمی زادآوری و قطع بی رویه، برنامه ریزی جهت کشت و اهلی کردن آن بسیار ضروری به نظر می رسد. در این بررسی جهت تعیین تاثیر محل جمع آوری و تیمارهای پیش رویشی بر روی جوانه زنی بذر مورخوش ابتدا بذر این گونه را از دو رویشگاه اصلی آن(رویشگاه گنو و سرچاهان) جمع آوری نموده و بعد چهار تیمار پیش رویشی (آب گرم، اسید سولفوریک به مدت 15 و 30 دقیقه و خراش دهی مکانیکی) بر روی آنها اعمال گردید، پس از آن بذرها به مدت 14 روز در پتری دیش کشت گردید و بعد صفات مورد نظر اندازه گیری شد. این بررسی به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با 4تکرار انجام گرفت.نتایج نشان داد که بین دو رویشگاه جمع آوری بذر و همچنین بین تیمارهای پیش رویشی اعمال شده اختلاف بسیار معنی داری وجود دارد. مقایسه میانگین ها نشان داد که از بین دو محل جمع آوری بذر تهیه شده از رویشگاه سرچاهان و از تیمارهای پیش رویشی اعمال شده، تیمار اسید سولفوریک 15 دقیقه بیشترین درصد و سرعت جوانه زنی را داشتند.همچنین شاخص بنیه بذر رویشگاه سرچاهان نسبت به گنو بیشتر بود.

استفاده از گیاهان دارویی به عنوان محصولات فرعی مرتع، در کشور ایران دارای سابقه ای بسیار طولانی است.شناسایی و تعیین ویژگی های اکولوژیک این گیاهان، لازمه بهره برداری پایدار و اقتصادی از استعدادهای موجود در عرصه منابع طبیعی است. گیاه باریجه (Ferula gumosa)، یکی از گونه های دارویی مناطق کوهستانی ایران است که از نظر صنعتی نیز دارای اهمیت ویژه ای می باشد. هدف از این تحقیق، بررسی خصوصیات اکولوژیکی باریجه و نیز ترکیبهای شیمیایی موجود در آن به منظور شناسایی و حفاظت از رویشگاه های عمده در سطح استان قم می باشد. این تحقیق از سال 1375 به مدت سه سال در اکوسیستمهای مرتعی استان قم انجام شد. در این بررسی نقشه پراکنش گیاه باریجه با استفاده از منابع موجود و مطالعات صحرایی تهیه و در هر رویشگاه یک منطقه معرف به وسعت یک هکتار انتخاب شد. مؤلفه های پوشش گیاهی با استفاده از روش ترانسکت - کوادرات بررسی و پراکنش سیستم ریشه ای و مراحل مختلف فنولوژی با انتخاب 20 پایه در هر منطقه معرف تعیین شد. نمونه های خاک از اعماق 15-0 و 30-15 سانتیمتر تهیه و جهت تعیین ماده آلی، اسیدیته و شوری به آزمایشگاه ارسال گردید. به منظور تعیین ارزش غذایی گونه باریجه در مراحل مختلف فنولوژی نمونه گیری از پایه های موجود صورت پذیرفت. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که رویشگاه گونه باریجه اغلب در مناطق نیمه استپی با ارتفاع بالاتر از 2000 متر، دارای خاک با بافت سبک، اسیدیته بین 8/7-5/7 و شوری بین 06/0 تا 479/0 میلی موس بر سانتیمتر با سازندهای زمین شناسی گرانیت و گرانودیوریت یافت می شود. این گونه می تواند درجه حرارت بین 5/23- تا 39 درجه سانتیگراد و بارندگی سالانه حدود 300 میلیمتر را تحمل نماید. نسبت ریشه به شاخه و برگ 73/0- 7/0 بود. میانگین کل مواد غذایی قابل هضم در این گونه در مراحل مختلف فنولوژی، بیشتر از سایر گونه های مرتعی موجود در رویشگاه است. ارزش غذایی بالا به همراه ارزش اقتصادی شیرابه حاصل از گیاه باریجه، اهمیت فراوان این گونه را نشان می دهد.

به منظور بررسی تاثیر محلول پاشی کود نیتروژن دار بر عملکرد گیاه دارویی بادرنجبویه، آزمایشی در سال 83-1382 تحت شرایط گلخانه ای در مجتمع تحقیقات البرز کرج در مدت 4 ماه اجرا شد. این آزمایش با 6 سطح از کود نیتروژن خالص به فرم اوره با مقادیر صفر، 3، 5/4، 6، 5/7 و 9 درصد طی سه تقسیط مساوی بر روی گیاه محلول پاشی شد. این تحقیق در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار و با استفاده از 15 واحد آزمایشی گلدانی به حجم 16/138 سانتیمتر مکعب برای هر تیمار اجرا شد. خاک مورد استفاده از خاک مزرعه و بدون هر نوع کود بود. نتایج حاصل از آزمایش نشان داد که تاثیر سطوح مختلف کود بر عملکرد ماده خشک و ارتفاع گیاه در سطح یک درصد معنی دار بود. مقایسه میانگین تیمارها مشخص نمود که تیمار 5/4 درصد با میانگین تولید 80/85 گرم ماده خشک در هر بوته و ارتفاع 67/56 سانتیمتر نسبت به سایر تیمارها اختلاف معنی داری داشت. در حالی که استفاده از سطوح 5/7 و 9 درصد محلول اوره باعث کاهش عملکرد نسبت به تیمارهای 5/4 و 6 درصد گردید. نتایج نشان دادند که استفاده از روش محلول پاشی می تواند ضمن افزایش عملکرد گیاه موجب کاهش آلودگی های ناشی از کاربرد زیاد کودهای نیتروژنی باشد.

بررسی ترکیبهای فنلی از عوامل مهم در تحقیقات میوه زیتون می باشد، زیرا این ترکیبها دارای پایداری خود اکسایش و خصوصیات اثر گذاری بر اندامهای گیاهی هستند. علاوه براین، آنها دارای خصوصیات داروشناختی، ضد اکسید کننده های طبیعی و مانع رشد در تخمیر میوه زیتون هستند. اولئوروپئین، ترکیب اصلی که باعث تلخی مزه در زیتون است، یک استر هتروسیدیک از اسید النولیک و 3،4-dihydroxyphenylethanol می باشد. در این تحقیق پسآب حاصل از شستشوی میوه زیتون، که در مهر 1383 از منطقه گیلوان طارم سفلی (از توابع زنجان) جمع آوری شده بود، جهت استخراج ترکیب اولئوروپئین مورد استفاده قرار گرفت. بعد جهت شناسایی و بررسی میزان ترکیب اولئوروپئین از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) و با استفاده از استاندارد اقدامات لازم انجام شد. در این بررسی میزان ترکیب اولئوروپئین در دو نمونه پسآب (آب نمک) mg/ml 0/0010 درصد و در پسآب (سود) mg/ml 0/0016 درصد حاصل شد.

ژنوتیپ های گل محمدی (. Rosa damascena Mill) از نواحی مختلف کشور جمع آوری و در مزرعه تحقیقاتی گل محمدی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع در قالب یک طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار کشت شدند. نمونه های مربوط به 6 استان مرکزی کشور از نظر صفات مورفولوژیک مورد بررسی قرار گرفتند. تجزیه واریانس، گروه بندی میانگین ها و تجزیه همبستگی در ارزیابی و تجزیه و تحلیل داده ها مورد استفاده قرار گرفتند. بر اساس نتایج تجزیه واریانس، اختلاف معنی دار میان ژنوتیپ ها در خصوصیاتی نظیر ارتفاع بوته و (01/P<0)، طول برگچه و تراکم خار (05/P<0) مشاهده گردید. مقایسه میانگین صفات نیز ژنوتیپ ها را در گروه های مجزا قرار داد. تجزیه همبستگی نیز میان برخی از صفات مورد مطالعه نظیر تعداد گل در بوته و عملکرد گل رابطه مثبت (96/0 =r) و معنی داری (P>0/01) را نشان داد. تفاوت میان ژنوتیپ ها از نظر خصوصیات مورفولوژیکی و نیز همبستگی صفات، نشان دهنده ژرم پلاسم غنی این گیاه و وجود ظرفیت مناسب برای بهبود صفات و نیز امکان گزینش ژنوتیپ ها با استفاده از مارکرهای مورفولوژیکی درجهت افزایش عملکرد، تولید و بهره بر داری تجاری گل محمدی در کشور می باشد. علاوه بر این مطالعات، انجام ارزیابی های دیگر شامل بررسی عملکرد گل به ویژه کمیت و کیفیت اسانس و ترکیبهای مؤثر آن، و بر روی تعداد بیشتری ژنوتیپ، لازمه یک برنامه موفق برای اصلاح گل محمدی می باشد.

هدف این تحقیق بررسی میزان تولید پارتنولید و فعالیت آنتی اکسیدان در کشت کالوس و گیاهچه های ریزازدیادی شده گیاه Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip تیره Asteracae تحت اثر تیمارهای زخمی کردن (wounding) و دو فیتوهورمون استرس آبسیزیک اسید و سالیسیلیک اسید بود. به این منظور بذر گیاه در محیط MS/4 با کل ویتامین ها کشت شده و قطعات ساقه ای گیاهچه های حاصل روی محیط MS با هورمونهای(NAA(0/54 μM و(BAP(4/44 μM کشت داده شد. تیمارهای زخمی کردن، آبسیزیک اسید و سالیسیلیک اسید روی قطعات جدا کشت(جوانه انتهایی با گره اول) حاصل از گیاهچه های 2 ماهه ریزازدیادی شده به مدت 10 ساعت در محیط مایع انجام شد. تحلیل مقدار پارتنولید در عصاره گیاهچه ها توسط HPLC انجام شد. فعالیت آنتی اکسیدان به صورت فعالیت کیفی پراکسیداز و توسط الکتروفورز ژل پلی آکریل آمید ارزیابی شد. کالوس از قطعات برگی گیاهچه های حاصل از بذر در محیط MS با(NAA (2 mg1-1 و(5 /0 BAP(mg1-1 بدست آمد. کالوسهای یک ماهه به محیط MS مایع با تیمارهای آبسیزیک اسید، سالیسیلیک اسید و دی متیل سولفوکسید (DMSO) انتقال یافته و پس از یک هفته مقدار پارتنولید و فعالیت کیفی پراکسیداز در آنها طبق روش فوق اندازه گیری شد. میزان پارتنولید بدست آمده در گیاهچه های ریزازدیادی شده در این تحقیق برابر 00283/0 ± 00863/0 بود، در حالی که تیمار زخمی کردن با سالیسیلیک اسید کمترین مقدار پارتنولید و بیشترین میزان رشد را در گیاهچه ها ایجاد کرد. تولید پارتنولید در تیمارها با افزایش رشد کاهش یافت. مقدار پارتنولید در کالوس میان تیمارها اختلاف معنی دار نداشت و نسبت به گیاهچه کمتر بود. نتایج الکتروفورز یک باند اضافی درتیمار زخمی کردن نشان داد. باندهای آنیونی از کاتیونی قویتر بودند. ولی میان باندهای الکتروفورزی بافت کالوس هیچ تفاوتی مشاهده نشد. بین میزان تولید پارتنولید در بافتهای گیاهی با فعالیت کیفی پراکسیداز رابطه ای مستقیم مشاهده شد.

به منظور بررسی تغییرات کمی اسانس Melissa officinalis در طی مراحل رشد (رویشی، گلدهی، بعد از گلدهی) نمونه برداری از مناطق ارسباران و ملکان طی سالهای 81 و 1380 انجام گردید. نمونه ها در محیط آزمایشگاهی خشک گردیدند. اسانس گیری تمام نمونه ها توسط روش تقطیر با بخار آب انجام گرفت و بعد از آب گیری با سولفات سدیم، وزن اسانسها بدون آب تعیین گردید.نتایج این تحقیق به روش تجزیه واریانس ساده با آزمایش فاکتوریل وتجزیه واریانس مرکب باطرح پایه کاملا تصادفی در سه تکرار انجام گرفت. درتجزیه واریانس با آزمایش فاکتوریل هر سال به طور جداگانه،اثرات مراحل رشدواثرات متقابل منطقه در مراحل رشد در سطح احتمال 1% معنی داربدست آمد. تجزیه واریانس مرکب داده ها برای بادرنجبویه نشان داد که اثرات سال، مکان و مراحل فنولوژیک معنی دار نبودند، ولی اثر متقابل (سال × مکان) و (سال× مکان ×مراحل فنولوژیک) در سطح احتمال 1% معنی دار بودند. مقایسه میانگین ها با آزمون حداقل اختلاف معنی دار (L.S.D) در سطح احتمال 5% انجام گرفت بر اساس نتایج حاصل از این بررسی بالاترین مقدار اسانس بادرنجبویه مربوط به منطقه ملکان در مرحله گلدهی در سال اول بود. (197/0 %). میانگین اثر متقابل (سال × مکان) نشان داد که میزان اسانس بادرنجبویه در ملکان در سال اول و دوم به ترتیب 108/0 %0، 08/0 %0 و در منطقه ارسباران به ترتیب 035/0 %،018/0 % می باشد.