دو ماهنامه اخبار ادیان
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 22، بهار 1386)

گفت وگو با چاندرا مظفر، متفکر مسلمان مالزیایی دکتر چاندرا مظفر (Chandra Muzaffar) از جمله فعالان حقوق بشر و اساتید دانشگاهی در مالزی است. او در برخی از دانشگاه های مالزی صاحب کرسی تدریس است و تا چندی پیش، رئیس مرکز گفت وگوی تمدن ها در دانشگاه مالایا بوده است.
گفت وگو با چاندرا مظفر، متفکر مسلمان مالزیاییدکتر چاندرا مظفر (Chandra Muzaffar) از جمله فعالان حقوق بشر و اساتید دانشگاهی در مالزی است. او در برخی از دانشگاه های مالزی صاحب کرسی تدریس است و تا چندی پیش، رئیس مرکز گفت وگوی تمدن ها در دانشگاه مالایا بوده است.
مظفر همچنین ریاست «جنبش بین المللی جهان مطلوب» را بر عهده دارد که یک سازمان غیردولتی است و می کوشد بین گفتمان دینی، عدالت اجتماعی و کرامت انسانی سازگاری برقرار کند. او به سال 1998 بنا به دلایل سیاسی از کار خود در دانشگاه مالایا کنار گذاشته شد. اندکی پس از آن به جهان سیاست روی آورد و اکنون معاون رئیس حزب عدالت ملی (Keadilan) در مالزی است. چاندرا مظفر در این گفت وگو از نقش دین در سیاست آسیای جنوب شرقی سخن می گوید و چشم اندازی از گسترش چارچوبی مدرن و پیشرفته برای اسلام در جهان امروز را رسم می کند.
جنوب شرقی آسیا یکی از متنوع ترین، پیچیده ترین و پویاترین مناطق جهان امروز است. تا پیش از سال 1997 که بحران اقتصادی دامنگیر سه کشور مالزی، اندونزی و تایلند شود، این منطقه شاهد رشد چشمگیر اقتصادی و تحول فرهنگی اجتماعی شگرفی در سطح عموم مردم بود. بسیاری از ناظران خارجی معتقدند که حجم سرمایه گذاری خارجی (غربی) نقش اساسی در رشد این منطقه داشته است اما شما همواره بر عوامل دیگری تاکید کرده اید که توسعه آسیای جنوب شرقی محصول این دسته عوامل است. ممکن است در این زمینه توضیحاتی عرضه کنید؟
پیش از هر چیز باید به خاطر داشته باشیم که جوامع آسیایی به طور کلی و آسیای جنوب شرقی به طور مشخص، همیشه به شکلی از اشکال تعلق خاطر فراوانی به دین داشته اند. دین نقش مهمی در زندگی روزمره مردم این مناطق بازی می کرده است. این نقش، سطوح و صورت های مختلفی دارد از سطوح آیینی و شعائری بگیر تا سطوح نظری و بنیادی. ما نمی توانیم از نقشی که دین به عنوان یک نیروی تحول آفرین در آسیای جنوب شرقی ایفا کرده است صرف نظر کنیم و اساسا تبیین پدیده رشد و توسعه در این منطقه بدون توجه به عنصر دین و گفتمان دینی ناممکن است. اما بدیهی است که توسعه سریع این منطقه در خلال دهه های 80 و 90 میلادی معلول عوامل مکمل و مقدم دیگری هم بوده است. در این دوره ما شاهد ظهور و ایجاد سازمان های غیردولتی فراوانی بوده ایم که به همراه برخی جنبش های پرنفوذ اجتماعی، فرآیند توسعه به روایت سرمایه داری را مدام کنترل می کردند. این سازمان ها و جنبش ها نوعا متاثر از تفکرات دینی بودند و به مسائلی چون محیط زیست، حقوق کارگران و برابری جنسیتی علاقه داشتند. ایشان تفسیری بدیل از ارزش های پیشرفته آسیایی عرضه می کردند که تفاوت هایی با مکتب «ارزش های آسیایی» داشت. این مکتب اخیر به نوبه خود مدافعان پرشوری برای سرمایه داری پیدا کرده بود که می توان از لی کوان یو (Lee Kuan Yew) و ماهاتیر محمد (Mahatir Mohammad) نام برد.
البته فکر نمی کنم منظور شما این باشد که دین یا گفتمان دینی، خود امری یک دست و یکپارچه باشد. همه ما می دانیم که دین هم به خودی خود موضوع مناقشه و چالش میان بسیاری از فعالان و بازیگران سیاسی در این منطقه بوده است.
حرف من این نبود که دین، امری ایستا، ثابت و یک دست است. اما تجربه کشورهای آسیای شرقی گویای این نکته است که همه ادیان اعم از اسلام، بودیسم، هندوئیسم و مسیحیت به مرتبه ای دست پیدا کردند که وسیله ای برای بسیج سیاسی شدند. درست است که نمونه هایی را می توان ارائه داد که دین از سوی برخی حاکمان به عنوان ابزار مشروعیت بخشی و تامین خواست های طبقه حاکمه لحاظ می شده است اما این سکه، یک روی دیگر هم دارد. دو مثال در ذهن من است که منظورم را روشن تر می کند. مثال اول مربوط به فیلیپین است. همه ما می دانیم که گروه های مسیحی فیلیپین چگونه مسیحیت و الهیات رهایی بخش آمریکای لاتین را به خدمت گرفتند تا با حکومت فردیناند مارکوس رئیس جمهور متمایل به آمریکای فیلیپین مقابله کنند. در نیمه نخست دهه هشتاد میلادی، رهبران کلیسا در فیلیپین به همراه دانشجویان و فعالان دیگر کوشیدند تا خود را صدای اصیل مسیحیت معرفی کنند و به این ترتیب این دین را تبدیل به ابزار نقد هیات حاکمه موجود در آن کشور کردند. فلسفه و اصول مسیحیت به کار گرفته شد تا ماشین جنگی ارتش فیلیپین را از کار بیندازد و ابهت نظامی مارکوس را پیش چشم مردم، بی اعتبار کند. هنوز در ذهن ما این تصویر حی و حاضر است که راهبان کاتولیک فیلیپینی در برابر سلاح و سرنیزه سربازان دولت، سپر انسانی تشکیل می دادند. چنین اقداماتی نهایتا به تغییر نگرش مردم منجر شد و آرام آرام افکار عمومی در برابر فساد و بی کفایتی دولت مارکوس موضع گرفت. پایان ماجرا به آنجا انجامید که حتی سربازان فیلیپینی از دستور مقامات مافوق خود سربازمی زدند و این درست وقتی بود که آنها می فهمیدند آنچه از ایشان خواسته می شود دقیقا نقطه مقابل اعتقادات دینی شان است. مثال دیگری که به یاد من می آید مربوط به بودائیان میانمار برمه است که در برابر حکومت نظامی و خشن قیام کردند. رهبری این قیام را آئونگ سان سوکی یی (Aung san suukyi) بر عهده داشت. او کفایت و مشروعیت حاکمیت سیاسی این کشور را به واسطه بهره گیری از نقد دینی حکومت مورد تردید قرار داد. خانم کی یی با تکیه بر اصل عدم خشونت که در قلب آیین بودا جای دارد حکومت برمه را این گونه معرفی می کرد: یک دیکتاتوری نظامی که قدرت را غصب کرده و فرآیند دموکراسی در کشور را مسدود کرده است. سان کی یی در قبال این واقعیت خیلی حساس بود که مردم کشورش عمیقا به آیین بودا دلبسته اند و چشم انداز فرهنگی کشور به طور بنیادین ریشه در آموزه های بودایی دارد. او بر همین واقعیت تکیه کرد و نقد حاکمیت نظامی برمه را بر همین اساس استوار کرد چرا که خوب می دانست فقط از این طریق می تواند مشارکت عمومی مردم را در سرنگونی دولت جلب کند. در تایلند هم مواردی از این دست را می توان شاهد بود. این نمونه ها ثابت می کند که اگر دین و جریان دینی جامعه توسط رهبران باتدبیر هدایت شود عملا به نتایج مثبت منتهی خواهد شد. همان وضعیتی که در فیلیپین و برمه رخ داد در اندونزی هم تکرار شد. در این کشور احزاب و جریانات سیاسی، اسلام را همچون ابزاری برای بی اعتبار کردن حکومت سوهارتو به کار گرفتند و نتیجتا حکومت او را ساقط کردند.
اما به نظر من استفاده از دین، عین راه رفتن روی لبه تیغ است. شما از نتایج مثبت استفاده از دین توسط آزاداندیشان و رهبران مترقی حرف زدید اما فراموش نکنید که امروزه در جهان اسلام مواردی را می توان سراغ گرفت که اسلام توسط مرتجعان فاسد و محافظه کار هم مورد استفاده یا سوء استفاده قرار گرفته است.
این واقعیت را انکار نمی کنم. برخی از احزاب و گروه های فرقه گرا در جهان اسلام از دین استفاده و سوء استفاده می کنند. تاریخ اسلام مملو از منازعات فرقه گرایانه میان مسلمانان است. جهان معاصر هم به خوبی گواه این واقعیت است که برخی از حکومت های فاسد با کارت اسلام بازی می کنند تا خود را همچنان در چرخه قدرت حفظ کنند. بسیاری از رهبران جوامع اسلامی، تلاش می کنند اسلام را برای تامین اهداف خود مورد استفاده قرار دهند. انور سادات در مصر، ذوالفقار علی بوتو در پاکستان، ژنرال ضیاءالحق در پاکستان، سرهنگ قذافی در لیبی و ژنرال سوهارتو در اندونزی از این جمله اند. در برخی از این موارد، استفاده از دین کاملا استثمارگونه و تمسخرآمیز است. مثلا ذوالفقار علی بوتو، زمانی برنامه مشهور به اسلامی سازی پاکستان را پیشنهاد کرد که پایگاه مردمی خود را در کشور از دست داده بود و مخالفان اسلام گرای او افکار عمومی پاکستان را تسخیر کرده بودند. پس از آن که ضیاءالحق در کودتای سال 1977 قدرت را در دست گرفت این فرآیند اسلامی سازی شدت بیشتری پیدا کرد اما دلیل واقعی آن این بود که به واسطه آن، بذر منازعات فرقه ای میان مردم افکنده شود و پاکستانی ها دچار تفرق و پراکندگی شوند. هیچ یک از این شیوه ها منجر به آن نشد که یک جامعه اسلامی مبتنی بر عدالت و برابری بنا نهاده شود. در موارد دیگر، از اسلام استفاده می شد تا اقدامات دولت ها در راستای توسعه سرمایه داری توجیه شود. یک نمونه از این موارد، استفاده ای بود که دکتر ماهاتیر محمد در مالزی از اسلام به عنوان بخشی از اخلاق کار سرمایه داری می کرد. اما بسیاری از این اقدامات ناکام ماند چرا که حکومت ها خود یا نالایق بوده اند یا ظالم و یا فاسد.
به این ترتیب فکر می کنید شرط ضروری ایجاد یک مکتب پیشرفته اسلامی چیست؟ اصلا چنین چیزی اکنون امکانپذیر است؟
من شک ندارم که ما می توانیم قرائتی مدرن، مترقی و منعطف از اسلام داشته باشیم. نمونه های فراوانی را می توان نشان داد که چنین قرائتی در گذشته هم وجود داشته است. کافی است نگاهی به برخی از دوره های حکومت عباسیان، امویان و عثمانی ها و یا امپراطوری مسلمانان در اندلس بیندازید. برای این که چنان قرائتی از اسلام، امروز هم با موفقیت عرضه شود لازم است به واقعیات عینی جهان معاصر توجه کنیم و تنها در حسرت سوزناک گذشته غوطه نخوریم. تحقق چنین قرائتی از اسلام، بیش از هر چیز مستلزم آن است که فرهنگ سیاسی خاصی در جهان اسلام ایجاد شود که بر اساس آن نه فقط در حرف و لفظ بلکه در عمل، کرامت انسانی را پاس بدارد. لازمه بسط کرامت انسانی، وجود شرایط دموکراتیک است. در جوامع اسلامی کما بیش می توان نشانه هایی از تلاش برای دموکراسی را شاهد بود. اما واقعیت این است که به سختی می توان یک کشور مسلمان را یافت که حقیقتا دموکراتیک باشد. حتی برخی کشورها مثل عربستان و افغانستان بر حسب دلایل ظاهرا اسلامی به مقابله ایدئولوژیک با دموکراسی می پردازند. مساله مهم این است که هیچ یک از این کشورها نمی توانند تعلیق دموکراسی در کشورشان را توجیه و مدلل کنند. آنها به اعتبار مخالفتی که با فرآیند دموکراسی به عمل آوردند در واقع آب به آسیاب کسانی چون ساموئل هانتینگتون می ریزند که معتقد است اسلام یک نظام اعتقادی نابردبار و ظالمانه است که با اراده جمعی مردم نمی تواند کنار بیاید. وانگهی، چنین کشورهایی اساسا از درک این نکته مهم عاجزند که اسلام در ذات خود دموکراتیک است و با تمام اشکال حکمرانی ظالمانه و استبدادی مخالف است. بر این اساس برخی از این حکومت های ظاهرا اسلامی، شاید بتوانند با توسل به برخی استدلال های ظاهرا اسلامی از بسط دموکراسی در جوامع شان جلوگیری کنند اما نهایتا اسلام و گفتمان اسلام سیاسی بساط ساختارهای سرکوب گر قدرت و حکومت ایشان را فرو خواهد ریخت.
شما ادعا می کنید که قرن هاست در برخی کشورهای اسلامی، اسلام به ابزاری برای مشروعیت بخشی یا مشروعیت زدایی حکومت ها تبدیل شده است. اما به رغم این واقعیت، هنوز هم بخش اعظم جهان اسلام وارد فضای دموکراتیک نشده است. به نظر شما چرا دموکراسی در جهان اسلام ریشه ندوانده است؟ چه موانعی برای ایجاد یک «اسلام مدنی» وجود دارد؟
این که چرا دموکراسی در اکثریت کشورهای اسلامی ریشه نگرفته است مساله ای به غایت پیچیده است. قابل انکار نیست که بسیاری از جوامع اسلامی گرفتار فقر رقت باری هستند. این واقعیت، یکی از عوامل تاخیر در دموکراسی است. اما با این حال فقر نتوانسته است مردم را از پیگیری حقوق دموکراتیک شان بازدارد. تعلق خاطر مردم فقیر هند به دموکراسی، مؤید حرف من است. عامل دیگر که بلای جان کشورهای اسلامی است فقدان یک طبقه متوسط است که از آموزش صحیح برخوردار باشد و فهم اجتماعی هم داشته باشد به گونه ای که بتواند اصول دموکراسی را هم ایجاد کند و هم از آنها دفاع نماید. البته وجود یک طبقه متوسط قدرتمند یا تحصیل کرده، به تنهایی نمی تواند ضامن دموکراسی باشد. تجربه سنگاپور مؤید ادعای من است. در این کشور، یک طبقه متوسط گسترده و نسبتا متمول وجود دارد ولی همین طبقه متوسط به راحتی اجازه می دهد که دولت ها هر قدر که بخواهند در امور تجاری و بازرگانی این کشور مداخله کنند. سنگاپور نمونه شاخصی است از کشورهایی که طبقه متوسط قوی دارند اما به دولت هایشان اجازه می دهند این طبقه را به راحتی مهار و کنترل کنند. به نظر می رسد آنچه مورد نیاز است یک طبقه متوسط «خودبسنده» و «خوداتکا»ست. طبقه ای که صرفا زائده و دنباله دولت ها نیست بلکه متخصصان، بازرگانان و روشنفکرانش بدون ترس و واهمه ای از دولت و البته بدون دلبستگی به آن دولت قادرند در سیاست های عمومی کشور موضع بگیرند و اعلام نظر کنند. این همان چیزی است که در جهان اسلام کمتر به چشم می خورد. یکی از دلایل آن، سیطره قدرت و استیلای رجال و نخبگان حاکم این کشورهاست. این دسته حکام بعضا نظامی هستند. بعضی از آنها نظامی هم نیستند و افراد عادی هستند اما به شدت تمایل دارند که همه چیز را در کنترل کامل خود داشته باشند. این حاکمان گاهی می کوشند با زیر سؤال بردن مشروعیت دموکراسی، حاکمیت تمامیت خواه و کنترل گرای خود را موجه جلوه دهند. بنا به استدلال ایشان، دموکراسی یک کالای وارداتی از غرب است و هیچ جایی در جوامع اسلامی ندارد. متاسفانه در برخی از جوامع اسلامی، توجیه دینی این دیدگاه های ناصواب را علما به عهده می گیرند. همین مساله یکی دیگر از موانع رشد دموکراسی در کشورهای مسلمان است. جای تعجب نیست که حکومت های خودکامه اغلب به نام اسلام، صورت عقلانی به خود می پوشانند چرا که خودکامگی سیاسی از صدر اسلام یعنی 50 سال پس از مرگ پیامبر (ص) عارض حکومت های اسلامی شد. به این اعتبار در بسیاری از مقاطع، نظام های فقهی وظیفه توجیه قدرت مسلط و گاه ظالمانه حکام مسلمان را بر عهده داشته است.
من فکر می کنم فقط نباید خود کشورهای اسلامی را بابت تاخیر در دموکراسی سرزنش کرد. حتی در تحقیقاتی که مؤسسه غیردولتی شما انجام داده است خود من شاهد بودم که نابسامانی ها و بی عدالتی های موجود در جوامع مسلمان را تا حد زیادی به حوزه روابط بین الملل ربط داده اند. در مورد ابعاد بین المللی این مشکل هم کمی صحبت کنید.
حق با شماست. شکی نیست که برای بررسی مسائل و مشکلات جهان اسلام، باید از یک زاویه دید دیگر هم بهره برد. این زاویه دید جدید، زاویه دید جهانی است. اگر امروزه در جهان اسلام، خبری از دموکراسی و حقوق بشر نیست گناه آن را فقط نباید به گردن حکومت ها و حاکمان انداخت. البته بخشی از این گناه قطعا بر عهده ایشان است چرا که از ترس به خطر افتادن منافع شان، هرگز اجازه نداده اند دموکراسی به نحو کامل در کشورهای مسلمان بسط پیدا کند. اما با این حال سایر جهانیان هم در این فرآیند پیچیده سهمی دارند. کافی است بیاد بیاورید نقشی را که چندملیتی ها اعم از کمپانی های نفتی یا سازمان های امدادی غرب در کمک به رژیم های مستبد و نظامی جهان اسلام ایفا کردند تا این حکومت ها مردم خود را هر چه بیشتر به اسارت بگیرند و در حق شان ظلم کنند. کارنامه حقوق بشر در بسیاری از کشورهای عربی فوق العاده افتضاح است اما غرب همچنان به همکاری با آنها ادامه می دهد چون تصور می کند همکاری و مراوده با یک نظام غیرمردمی ولو این که به حقوق بشر هم توجه چندانی نداشته باشد آسان تر از مراوده با یک نظام دموکراتیک است. دلیل این که حکومت های غربی و شرکت های چندملیتی هیچ وقت تلاش جدی نکردند تا یک برنامه دموکراتیک را به کشورهای اسلامی و خصوصا عربی عرضه کنند همین است. به خاطر همین واقعیت است که هر جا در کشورهای اسلامی که نظام دموکراتیک بنا شده است از زمان حکومت مصدق در ایران تا زمان اسلام گرایان ترکیه و الجزایر می بینیم که مردم نه تنها فساد حاکمان سیاسی خود را محکوم می کنند بلکه همدستی زبونانه ایشان با کانون های قدرت غرب را هم سرزنش می کنند.
از گفته های شما برمی آید که معتقدید مسیر حرکت به سمت اصلاحات دموکراتیک در جهان اسلام، مسیری به غایت سخت و دشوار است. اگر به قول شما جهان اسلام هنوز تحت سیطره قدرت های ناباب داخلی و خارجی باشد پس چطور می توان به ظهور یک مکتب جدید و پیشرو اسلامی امید داشت؟ آیا جنبش اسلامی اصلاحات به آخر خط رسیده و هیچ راهی غیر از بنیادگرایی افراطی از نوع طالبان باقی نمانده است؟
از صمیم دل امیدوارم و دعا می کنم که این طور نشده باشد. البته همه شواهد و قرائن حکایت از این می کنند که الان این طور نشده است. فرآیند جهانی شدن از یک سو به جریان اصلاح و توسعه در جهان مدد رسانده است و از سوی دیگر مزاحمت ایجاد کرده است. جهانی شدن از طرفی به غارت منابع کشورهای ضعیف توسط کشورهای مرفه شمال منجر شده است و از طرف دیگر، الگوها و ساختارهای سنتی ارتباطات و تحولات را متحول کرده است. همین مساله، چالش های جهان اسلام را پیچیده تر کرده است. در حال حاضر نسل رو به رشدی از نویسندگان، روشنفکران و فعالان سیاسی فرهنگی را در جهان اسلام شاهدیم که ذهنی گشوده و مترقی دارند. به برکت حذف صورت ها و کانال های سنتی ارتباطات و تعاملات، بازیگران تازه ای به صحنه آمده اند که در پی ایجاد تحولند. حاصل این تحول، مثلا این است که جمع کثیری از زنان روشنفکر مسلمان را می توان نشان داد که در برابر جزمیاتی که توسط علمای دین عرضه می شود جسورانه موضع می گیرند و آنها را به پرسش می کشند. اما این واقعیت ها به هیچ وجه به آن معنا نیست که جنگ مغلوبه شده است یا بازی به پایان رسیده است. در جهان اسلام، عناصر پرنفوذی از تفکر ارتجاعی وجود دارد مثل تفکر طالبان که البته دلیل ظهور و رشد آنها را باید در فساد فکری و سیاسی رژیم ها و نظام سیاسی جست. سخن پایانی من این است که اسلام یک واقعیت زنده و پویا برای جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر در جهان است. اسلام برای ایشان، هنوز مرجع تشخیص خوب و بد در زندگی روزمره است. چالش اصلی برای مسلمانان زمان ما، این است که ثابت کنند گفتمان اسلام می تواند فضا و شرایطی بیافریند که امکان ظهور و رشد جامعه ای آزاد، بردبار و متکثر را فراهم آورد. جهان اسلام نیازمند راه حل های عاقلانه و دقیقی است تا از مشکلات روزمره زندگی انسانی خلاص شود. مشکلاتی نظیر فقر، بیکاری، بیسوادی، وابستگی اقتصادی، خشونت سیاسی، ارزش های نئوفئودالی و افراط گرایی مذهبی. مسائل و مشکلات جهان امروز این هاست و پاسخ آنها در ایجاد یک مکتب فکری مدرن و مترقی اسلامی است که به آداب دموکراتیک عمیقا پایبند باشد. چیزی که بیش از هر زمان دیگر مورد نیاز جهان اسلام است، فرهنگ زنده و درخشان «کرامت انسانی» است که منطبق با یکی از حیاتی ترین مفاهیم قرآنی است: شان خلیفه اللهی انسان