نشریه پژوهش های قرآنی
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 53، تابستان و پاییز 1385)

پیامبر چه ویژگی و امتیازی دارد که وی را از دیگران متمایز می سازد؟
نویسنده در پاسخ به این پرسش از سه رویکرد نام می برد:1 رویکرد معرفتی. 2 رویکرد مسئولیتی. 3 رویکرد موقعیتی.
در رویکرد نسخت دیدگاه های متعددی را مورد بررسی قرار می دهد که همه این دیدگاه وجه تمایز پیامبر را معرفت ویژه می داند.
در رویکرد دوم مسئولیت و ماموریت ویژه پیامبر عامل تمایز معرفی می شود که نویسنده از دو دیدگاه در این زمینه یاد می کند. و در رویکرد سوم موقعیت و اعتبار پیامبر پایه تمایز وی از دیگران شناخته شده است. نویسنده پس از بررسی دیدگاه های گوناگون در رویکردهای سه گانه، خود به دیدگاه ترکیبی اشاره می کند که وجه تمایز را سه چیز می داند.

این نوشتار، شاخصه های اخلاق نبوی از منظر قرآن را به بررسی نشته است. نویسنده با الهام گیری از آیات قرآنی بدین نتیجه رسیده است که اسلام با در نظر داشت نیاز روحی انسان ها به الگوگیری به ارایه الگوهای برتر الهی و انسانی پرداخته و پیامبران الهی به ویژه دو تن از آنان حضرت ابراهیم و رسول اکرم را به عنوان برترین الگوهای بشری معرفی کرده است. قرآن کریم حضرت محمد را در یک توصیف کلی و اجمالی، دارای خلق عظیم و شرح صدر می داند که این هر دو در گام نخست به اخلاق اجتماعی آن حضرت نظر دارد، و در جای جای قرآن به مصادیق و جلوه های بیرونی و جزیی آن اشاره رفته است. به باور نویسنده خلوص، تواضع، بردباری، انسان دوستی، احترام به دیگران، رحمت و صلابت، مهم ترین شاخصه های اخلاق اجتماعی رسول اعظم از منظر کلام وحیانی الهی به شمار می روند.

کثرت گرایان با استناد به بخشی از آیه 48 سوره مائده «لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجا» که در آن از تعلق اراده الهی به کثرت ادیان سخن می گوید، سعی دارند این آیه را بعنوان یکی از مستندات قرآنی نظریه خود، معرفی نمایند.
نگارنده پس از دقت در چگونگی استدلال کثرت گرایان در باب چگونگی دلالت آیه بر مدعای شان، و همچنین بررسی دیدگاه های مفسران در مورد معنا و دلالت آیه مورد بحث، در نهایت به این نتیجه رسیده است که برای پاسخ به این پرسش که آیا آیه مورد نظر، می تواند مؤید نظریه کثرت گرایان به شمار آید یا خیر؟ باید به رابطه ایجاد شده بین «تکثر شرایع» و «ابتلاء» که در بخش دیگر آیه بدان تصریح شده: «لو شاء الله لجعلکم امه واحده و لکن لیبلوکم»، توجه ویژه داشت.
در واقع بین این دو مفهوم یعنی تکثر شرایع و ابتلا ارتباطی برقرار شده که اولا کشف وجود این تعلق و پیوند و ثانیا ارائه تبیین درستی از آن، آنگونه که مدنظر آیه است، می تواند ما را در راستای اظهار نظری مستدل و قابل دفاع در باب دلالت یا عدم دلالت آیه بر نظریه کثرت گرایان، یاری رساند.

فهم صحیح قرآن نیاز به فراتر رفتن از قواعد زبان عربی ندارد.
نویسنده کوشیده است قواعد فهم قرآن را بررسی کند در این راستا مسئله عربی بودن زبان قرآن، ظهر و بطن آیات، مفهوم تاویل و نمونه هایی از معانی تاویلی موجوددر روایات، را مطرح کده و با تحلیل آنها به این نتیجه رسیده است که فهم آیات براساس شیوه ای که از خود قرآن به دست می آید، کاملا در چارچوب قواعد زبان عربی ممکن است و بطون آیات یا تاویل به معنای نادیده گرفتن قواعد زبان نیست بلکه معنای ویژه دارد که با ادبیات زبان عربی سازگار است.

در رابطه با آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن بر پیامبر اکرم(ص) دیدگاه های متعددی وجود دارد1 آغاز نبوت و نزول قرآن ماه رمضان است.
2 آغاز نبوت با نزول وحی قرآنی نبوده است.
3 آغاز نبوت و نزول چند آیه در ماه رجب بوده است اما این نزول به معنای نزول قرآن نیست.
4 پیامبر دو بعثت داشته است یکی در ماه رجب بدون وحی قرآنی و دیگر همراه با دعوت عمومی و نزول قرآن در ماه رمضان.
5 قرآن دو گونه نزول داشته است: دفعی و تدریجی. دفعی آن در شب قدر و تدیجی آن با آغاز بعثت در ماه رجب بوده است.
6 قرآن تنها نزول تدریجی داشته و آغاز نبوت یا در ماه رمضان با نزول آیات و یا در ماه رجب بدون وحی قرآنی بوده است.
این نوشتار نخستبه تحلیل و بررسی دیدگاه های یاد شده همراه با دلایل آنها می پردازد سپس دیدگاه اخیر را انتخاب می کند و در ضمن از برخی نظریات نادر در باب نزول قرآن و آغاز نبوت نیز یاد می کند.

این نوشتار در پی شناساندن مفهوم و مؤلفه معنائی واژه وحی در فرهنگ ها و کاربردهای قرآنی آن است. نویسنده نخست به بررسی مفهوم لغوی واژه پرداخته است سپس ترکیب های قرآنی آن را بررسی کرده آنگاه به موارد کاربرد واژه وحی و معانی کاربردی آن اشاره نموده و از پنج معنا یاد کرده است.

آیات ناظر به نقش و رسالت پیامبر اعظم درجامعه به چند دسته تقسیم می شود: 1 آیات اطاعت. 2 آیات اولویت. 3 آیات حکم. 4 آیات محوریت. 5 آیات ایمان به تشریع پیامبر.
از مجموع این آیات استفاده می شود که رسالت و نقش پیامبر تنها در امور اخروی محدود نمی شود بلکه در زندگی اجتماعی نیز جایگاه مهم دارد و کسانی که در صدد توجیه این آیات بر آمده و می پندارند که رسالت پیامبر تنها دعوت به سوی آخرت بوده است فهم درستی از آیات ندارند.

در قرآن کریم آیات زیادی از زبان پیامبران الهی بیان می دارد که آنها هیچ گونه اجر و مزدی در قبال رسالت خویش نمی خواهند و تنها خداست که مزد آنان را می دهد. تعبیر این آیات نسبت به همه پیامبران یکسان است اما در مورد پیامبر در دو مورد استثناء آمده است. در این نوشته ابتدا به دلایل عدم در خواست اجز از سوی پیامبران پرداخته شده است و پس از اختلاف تعبیر آیات نسبت به پیامبر اسلام(ص) سخن به میان آمده و عدم تنافی آن با دیگر آیات نفی اجر رسالت پیامبران اثبات گردیده است.
پس از آن آیه به عنوان مهم ترین آیه در این زمینه و دلایل اختصاص آن به پیامبر و طرح دیدگاه های مختلف اهل سنت و شیعه در آن مورد ارزیابی قرار گرفته است و در پایان روایات وارده در زمینه مصادیق «قربی» از منابع شیعه و اهل سنت در حد نیاز ذکر شده است.

جلال الدین محمد بلخی در جای جای مثنوی از داستان پیامبران بهره برده است، یکی از این قصه ها، قصه پیامبر(ص) است.
مولانا از این قصه در راستای آموزش اعتقادات، اخلاقیات و عرفان فراوان بهره گرفته است. او از فراز گم شدن پیامبر(ص) فطرت الهی را نتیجه گرفته و از نمودن جبرئیل خویش را به پیامبر(ص) در خدمت قهر الهی سود می برد، چنان که از معجزات پیامبر(ص)، دشمنی ابولهب با پیامبر، برخورد پیامبر با سائل و یهودیان، اذن خواندن پیامبر، ارتداد کاتب وحی، دشمنی اوس و خزرج، فتح مکه نیز به ترتیب بهره های زیر را می گیرد:قدرت خدا، تجانس موجودات، مقام نیازمندان، شیرینی مرگ، مقام پیامبر، نکوهش تکبر، ناپسندی قیاس، نقش پیامبر (ص) در ایجاد الفت و دوستی، مذمت دنیا دوستی.

ابن عاشور کیست؟ و تفسیر التحریر و التنویر چه ویژگی هایی دارد؟ در این نوشتار نویسنده با بیان شرح حال این عاشور، به معرفی ویژگی های تفسیرش می پردازد، نخست از ساختار تفسیر سخن می گوید سپس از روش های به کار رفته در تفسیر یاد می کند. آنگاه دیدگاه ابن عاشور را نسبت به مقوله های علوم قرآن مانند اعجاز، نسخ، متشابه بررسی می کند، در پایان برجستگی های تفسیر التحریر و التنویر را توضیح می دهد.

این نوشتار به معرفی روش تفسیر منهج الصادقین می پردازد.
نویسنده نخست مفسر را به صورت فشرده معرفی می کند. آنگاه تفسیر منهج الصادقین را معرفی و دیدگاه مفسر را راجع به تفسیر قرآن توضیح می دهد. در ادامه تفسیر منهج الصادقین را از ابعاد روائی و بهره گیری از فنون ادبی بررسی می کند.

فهم صحیح کلام خداوند نیازمند نگاه همه جانبه مفسر قرآن به اعاد و زوایای پیدا و پنهان این سخن آسمانی است، و مفسر موفق کسی است که با چنین نگاهی به سوی قرآن برود و ابزارهای مختلف کلامی و بیانی را در این راه به خدمت گیرد. یکی از مهم ترین این ابزارها «سیاق» است. سیاق به عنوان دلیلی متین چون سایه در پی کلام است و از آن جدایی ناپذیر است و به دلیل همین عدم انفکاک، در رابطه با آیات قرآن گونه ای از روش تفسیر «قرآن به قرآن» به شمار می آید.
البته با وجود اهمیت بسیار سیاق، استفاده نابجا و غیر دقیق از آن و فرو نهادن دیگر دلایل در پرتو استناد به آن، می تواند انحرافات و کج فهمی های دیگری را در فهم کلام خداوند در پی داشته باشد.
در این مقاله بر آنیم تا نقش سیاق را در روش تفسیر سید قطب، به عنوان یکی از مفسران فرهیخته و برجسته اهل سنت بنمایانیم و ابعاد بهره مندی وی را از سیاق بکاویم. در ادامه ضرورت های استفاده از این ابزار را گوشزد نموده به برخی از کاستی های این روش تفسیری از سوی مفسر فی ظلال القرآن اشاره می رود.

از نشانه های اهتمام ملاصدرا به قرآن، تفاسیر او بر برخی سوره ها و آیات و نیز آثار دیگری به نام های «اسرار آلایات» و «مفاتیح الغیب» است. همچنین استناد وی به آیات الهی در بسیاری از مباحث فلسفی و عرفانی اش مشهود است و از علائم توجه خاص او به حدیث نیز، شرح بر اصول کافی و استناد به روایات در بسیاری از موضوعات تفسیری و فلسفی می باشد.
در این مقاله سعی نگارنده بر این است که بیان و بررسی روایاتی مبادرت ورزد که ملاصدرا را در تفسیر خود از آیات قرآن کریم و در مجموعه تفسیری خویش بدان ها استناد نموده است.
شایان ذکر این که آن مفسر گران قدر و حکیم فرزانه در قسمت های مختلف تفسیر خود، جمعا به حدود هزار و دویست حدیث استناد، کرده است که براساس استخراجی که صورت گرفته، معلوم می شود که دید وی در مراجعه به روایات وسیع بوده و در مراجعه به کتب حدیث تفاوتی میان منابع شیعه و سنی قائل نمی شده و در جای مناسب خود، روایات مربوط به هر موضوع را مورد استفاده و استناد قرار می داده است.

نویسنده در این نوشتار نخست از انگیزه نگارش تفسیر توسط فیض کاشانی، سخن گفته سپس مبانی تفسیر وی را مطرح کرده است آنگاه از منابع تفسیری و روائی مفسر یاد نموده است در ادامه از ویژگی های لغوی، روائی و روش قرآن به قرآن در تفسیر صافی بحث کرده است و در پایان قواعد به کار رفته در تفسیر را بر شمرده است.

قرآن در مورد جوانان گزارش و ارزش گذاری چشم گیری دارد و آنان را دارای قدرتی می داند که در بعد روحی اش به خیر خواهی، آرمان گرایی، ستیز با فساد محیط، همگرایی و الگوپذیری قابل تفسیر می باشد. اگر جوانان از آسیب های: رکود فکری، حماقت ناشی از خودخواهی، ناامیدی، حاکمیت غریزه جنسی و احساس حقارت مصون بمانند و بزرگسالان در حوزه تعبد، آموزش، پرورش، مدارا، احترام به شخصیت، معرفی الگو و ازدواج با آنان همکاری نمایند تاریخ به شکل مطلوب رقم می خورد.

این نوشتار نگاهی مقایسه ای به معناشناسی، «ایمان»، در نظرگاه فخررازی و علامه طباطبایی دارد. در نگاه فخررازی، «ایمان» تصدیق قلبی است و عمل و اقرار تمام یا جزء ایمان نیست، زیرا مراد از این «الکبیر» تعریف ایمان به معرفت شایسته نیست، زیرا مراد از این معرفت همان تصدیق منطقی است نه قلبی. در برابر فخر رازی، علامه «ایمان» را تصدیق می شناسد و مراد ایشان از تصدیق همان اعتقاد و علم است که در اصطلاح تصدیق منطقی خوانده می شود. افزون بر این، در نظر گاه علامه طباطبایی لحاظ قید «التزام عملی» در تعریف «ایمان» ضروری است و آیاتی از قرآن نیز حکایت از این ضرورت دارد. اما عمل، خود ایمان یا حقیقت آنها نیست، بلکه اثر ایمان شناخته می شود.

رنگ های به کار رفته در آیات قرآن کریم به ترتیب:زرد، سفید، سیاه، سبز و قرمز می باشد. در این میان رنگ زرد علاوه بر اینکه اولین رنگ ذکر شده در قرآن است دارای خواص منحصر به فردی می باشد که شنیدنی است و جالب اینکه علم رنگ شناسی نیز براین ویژگی ها که در روایات و تفاسیر به چشم می خورد صحه می گذارد، هر چند اگر چنین هم نبود جایگاه قرآنی آن اهمیت خود را از دست نمی داد. رنگ های سفید و سیاه نیز که در بسیاری از آیات با هم آمده اند گفتنی های بسیار دارند. در این مقاله علاوه بر بیان تفسیری هریک از آیات مربوط، به ذکر نظریات علمی پیرامون آنها پرداخته شده است.

پس از پیروزی انقلاب، گرایش علوم قرآن و حدیث یکی از پنج گرایش رشته الهیات و معارف اسلامی در دانشگاه ها، مؤسسات آموزشی، پژوهشی و حوزه های علمیه، به واسطه نیاز جامعه به علوم و معارف قرآنی و حدیثی، مورد استقبال چشمگیر علاقمندان قرار گرفت. اما متاسفانه، در طول دو دهه گذشته، به واسطه عدم تغییر جدی در برنامه، مواد و متون آموزشی، رفته رفته از همرای با نیازهای جامعه بازمانده و در حال حاضر، ضعف ها و کاستی های گوناگونی بر آن سایه افکنده، که رفع آن، همفکری و همکاری صاحب نظران را می طلبد، در این نوشتار، نخست به صورت کلی به کاستی ها و ضعف های این گرایش اشاره شده و سپس به صورت خاص، کاستی ها و ضعف های درس تفسیر مورد بازبینی قرار گرفته است، در بخش سوم نیز متون تفسیری و سر فصل های درس تفسیر به تفکیک مقاطع مورد نقد و بررسی واقع شده است.

نوشتار حاضر ادامه معرفی و ارزیابی معجم های موضوعی قرآن است.
در قسمت نخست نویسنده به بررسی تعدادی از فرهنگ های موضوعی پرداخت و از مزایا و کاستی های آنها سخن گفت. در این نوشتار ارزیابی و بررسی یاد شده ادامه می یابد و برخی دیگر از فرهنگ های موضوعی معرفی می شود.