نشریه مطالعات ملی
سال سوم شماره 3 (پیاپی 11، پاییز 1381)

در چند سال اخیر مباحثی در ارتباط با رشد قوم گرایی بر اثر فرایند جهانی شدن مطرح شده است. به نظر می آید که برداشت عام محافل روشنفکری ایران آن باشد که در فرایند جهانی شدن، قومیت، قوم گرایی و هویت های قومی خواه ناخواه رشد کرده و شاهد ظهور واحدهای ملی جدید در عرصه جهانی خواهیم بود. هدف اصلی این مقاله آن است که این نکته را مورد بررسی قرار داده و با توجه به بحث های تخصصی پیرامون جهانی شدن و قومیت ها، به تجزیه و تحلیل این بحث بپردازد. به نظر نویسنده، چنین برداشتی بیشتر ساده انگارانه است و لزوما فرایند جهانی شدن به رشد قطعی و گسترده حرکت های قومی منجر نمی شود. نویسنده با تکیه بر بحث های مفهومی و نظری در گستره جهانی شدن و تحولات بین المللی، فرضیه طرفداران رشد حرکت های قومی در اثر جهانی شدن را در ابعاد گوناگون آن به نقد می کشد و این احتمال را می دهد که با توجه به تحولات گذشته، حال و آینده، در سطح نظام جهانی هویت ملی و نه قومی جایگاه مستحکم تری پیدا کند.

این مقاله تلاشی برای تبیین و توضیح تحول در هویت یا تصور ما از خویشتن است. براین اساس، نقش فرآیند جهانی شدن در این تحول مورد بررسی قرار گرفته است. مطابق یافته های این مقاله، جهانی شدن اسباب دسترسی انسان ها را به منابع مختلف هویتی فراهم می سازد و این دسترسی، به ترتیب منجر به تردید در منابع هویتی سابق، بحران هویت و شکل گیری تصاویر هویتی جدید می گردد. این تحول ممکن است به صورت یک فرصت ظاهر شود و شناخت ما را از خویشتن تعمیق بخشد و یا ممکن است به صورت یک تهدید درآید و ما را گرفتار از خودبیگانگی سازد. براساس این تبیین، سعی شده تا روش هایی نیزبرای مدیریت بهینه تحول هویت در عصر جهانی شدن ارائه شود. به طوری که بتوان از فرصت های موجود استفاده و از تهدیدات پیش رو جلوگیری نمود.

یکی از پدیده هایی که جامعه بشری در حال حاضر با آن مواجه شده است، پدیده جهانی شدن می باشد. ابعاد و دامنه های این پدیده آن قدر وسیع و گسترده است که تمام شئون زندگی بشری را در عرصه های مختلف علمی، تکنولوژیکی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تحت تاثیر خود قرار داده است، تا جایی که برخی از صاحبنظران آن را به عنوان بزرگترین و مهمترین رخداد تاریخ بشری یاد کرده اند.اکنون این پرسش مطرح است که با توجه به اهمیت و گسترش دامنه جهانی شدن، در ادبیات سیاسی اجتماعی، چگونه می توان آن را مفهوم سازی کرد؟ و ابعاد و زمینه هایی که جهانی شدن در آن تحقق یافته یا خواهد یافت کدامند؟ و این پدیده چه پیامدهایی برای ملل و جوامع بشری خواهد داشت؟این مقاله تلاش دارد تا ضمن بیان تاریخچه جهانی شدن و مفهوم سازی آن، به تشریح ابعاد و جنبه های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، علمی و تکنولوژیکی این پدیده بپردازد و دلایل موافقین و مخالفین جهانی شدن را در قالب دو رویکرد آسیب شناسانه و همگرایانه، تجزیه و تحلیل نماید.

در دهه های اخیر محافل علمی و غیرعلمی غرب عرصه مباحث داغ و مناقشه برانگیزی درباره فرآیند جهانی شدن بوده است و افراد و گروه ها با علایق متفاوت خود، توجه بیشتری به این موضوع نموده اند. در ایران نیز بحث درباره جهانی شدن از حوزه های دانشگاهی فراتر رفته و به تدریج موضوعی عمومی شده است. با این وجود، به نظر می رسد هنوز درک و برداشتی نسبتا روشن از این مفهوم وجود ندارد. مقاله حاضر قصد دارد تا به “تعریف”، “پیشینه”، “اهمیت” و برخی از مهمترین “نظریات جهانی شدن” بپردازد.

جهانی شدن و نیز روند تحولات داخلی پس از انقلاب اسلامی، بر هویت و نیز خودآگاهی سیاسی در ایران تاثیری مستقیم گذاشته است. نویسنده در این مقاله، با بیان تفاوت میان دو مفهوم خودآگاهی سیاسی که مقوله ای ذهنی است و هویت که توسط معیارهای عینی مثل قومیت، جنس، سن و... تعریف می شود، زوال خودآگاهی و هویت ایدئولوژیک سیاسی را از طریق شیوه پیدایش تنوع و پراکندگی خودآگاهی سیاسی توضیح می دهد و سه دوره بر آن قائل است.نویسنده معتقد است که تحولات ملی و بین المللی از تشکیل هویت ها و خودآگاهی های سیاسی پایدار در ایران جلوگیری کرده است، و در حال حاضر، هویتی که در حال شکل گیری است متاثر از واکنش نسبت به فرآیندهای جهانی شدن بوده و تحولات سیاسی و گفتمانی نیمه دوم دهه 1370 نیز بر اهمیت تکثرگرایی و قانون گرایی افزوده است.

دولت و هویت ملی از پدیده های منعطفی است که همواره تحت تاثیر عوامل مختلف، ماهیت و تا حدودی گستره آن تغییر یافته است. عوامل و فرایندهای مختلفی که بخشی از آنها ریشه در نیازهای زیستی انسان دارند و بخشی دیگر نیز از شرایط محیطی و سطوح پیشرفت جامعه انسانی متاثر شده اند. در این مقاله، عوامل و فرایندهای موثر و چالش برانگیز هویت و دولت ملی به بحث گرفته شده و به تناسب، بحثی درباره وضعیت هویت ملی در ایران، در نسبت با این عوامل طرح شده است.

جوامع و گروه های اجتماعی برای استمرار و بقاء و پیمودن روند تکاملی خود، شیوه ها و روش های مختلفی را ابداع و به مرور زمان تکامل بخشیده اند. نهادهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تشکل های اقتصادی، مشارکت های اجتماعی در قالب همیاری ها و دیگر یاری های سنتی، نمونه هایی از این شیوه هاست که در جنوب شرق ایران، خصوصا بلوچستان، در گذشته جاری بوده و اکنون نیز بخش هایی از آنها به شکل تکامل یافته تر جریان دارد.این مقاله ضمن معرفی برخی از این نهادها و تشکل های سنتی در بلوچستان از قبیل، سازمان تقسیم بندی آب زراعی، وقف و اوقاف، سرین بندی، تشکلهای مشارکت و بهره برداری، بجار و حشر، به توصیف کارکردها و رازماندگاری و پویایی آنها می پردازد و از این طریق، ابعادی از زندگی اقتصادی اجتماعی ساکنان این خطه از کشور را در معرض مطالعه علاقمندان قرار می دهد.