مجله نامه مفید
پیاپی 32 (آذر و دی 1381)

نوشتار حاضر در صدد تبیین دین مدنی از دیدگاه ژان ژاک روسو است. از این رو نخست به بررسی چیستی و سیر تطور دین مدنی پرداخته و پس از تبیین دیدگاه روسو در این موضوع، نسبت دین مدنی روسو را با اسلام- آن گونه که روسو نیز خود در بحث دین مدنی اشاره ای به دین اسلام نموده است - بررسی خواهیم کرد.

فرهنگ سیاسی، بدون شک یکی از مفاهیم مناقشه انگیز در علوم سیاسی بوده است، بطوری که علی رغم گذشت نیم قرن از زمان پیدایش آن همچنان باب نظریه پردازی و گفتگو درباره آن، مفتوح است. حدود و ثغور یا فضای معنایی، توانایی تبیین علمی، عوامل تاثیر گذار در پیدایش، تداوم و تغییر فرهنگ سیاسی، تاثیرات آن بر ساختار، تغییر و ثبات سیاسی محورهای اصلی بحث و مناقشه در مورد این مفهوم بوده است. مباحثی که در این نوشته مورد توجه است. مربوط به تاریخ تحول مفهومی و نظری فرهنگ سیاسی است؛ اما در بررسی، تلاش می شود تا مجموعه نظریات، بر اساس چند ضابطه مورد بررسی قرار گیرند، تا نقاط قوت و ضعف هر نظریه در پژوهش فرهنگ سیاسی مشخص شود؛ اهم این ضوابط عبارتند از:1- نگرش نسبت به مفهوم «فرهنگ» و «سیاست»:2- سطح تحلیل در بررسی فرهنگ سیاسی؛3- امتیازات و نقصانهای پژوهشی و تبیینی؛ 4- تغییر فرهنگ سیاسی.
در این مقال ضمن بررسی تاریخی، دلایل موافقان و مخالفان هر نظریه و حتی پیدایش نظریه جدید نیز، طرح خواهد شد و سرانجام در بررسی مقایسه ای بر اساس همین ضوابط جایگاه و اهمیت هر نظریه در تاریخ تحول مفهومی و نظری این مفهوم تا حدودی روشن خواهد شد.

اجتهاد به مثابه گفتمان - یعنی چارچوبی قاعده مند که احکام عملی زندگی سیاسی شیعه در قالب آن تولید و وحدت یافته است؛ - موضوع نوشتار حاضر است. این دستگاه تاریخمند در فضای خردگرایانه سده های چهارم و پنجم زایش و طی فرایندی تکاملی به تدریج محور قرار گرفت. تحلیل قواعد پیدا و پنهان حاکم بر این گفتمان، موضوع تحلیل دیرینه شناسانه است که بخشی از این مقاله به آن اختصاص یافته است. در بخشی دیگر نیز نسبت اجتهاد با بافت و بستر اجتماعی محاط بر آن مورد بحث قرار گرفته و عدم امکان تجرید آن از ساخت و روابط قدرت، بررسی و تبیین شده است. در قسمت پایانی نیز تحول صورتبندی آن در دوران معاصر و پیدایش خرده گفتمانهای رقیب و موازی از دوران آن و نیز نگرشهای انتقادی به آن بحث و بررسی شده است.

برای نخستین بار، ل کارل مای هام بود که دو مفهوم ایدئولوژی و اتوپیا را در یک چارچوب تحلیلی و با رویکرد جامعه شناسی معرفت، مورد بررسی قرار داد. پل ریکور مولف مقاله حاضر می کوشد، تا با نگاهی فلسفی، این بررسی را انجام دهد. از نظر مولف این دو مفهوم، دو بیان از حوزه خیال اجتماعی محسوب می شوند. رهیافت ریکور در نگارش این مقاله هرمنوتیک انتقادی (Hermeneutique critique) است. مولف نشان می دهد، که هر یک از این دو واژه دارای سه سطح معنایی هستند که در امتداد یکدیگر قرار می گیرند و سپس می کوشد، با موازی قرار دادن سطوح معنایی این دو مفهوم و توجه به اشکال آسیب دیده هر یک، به ارتباطی ژرف میان بنیادی ترین سطوح آنان دست یابد. وی معتقد است، که برای حل پارادوکس ایدئولوژی و اتوپیا باید، میان آن دو رابطه ای دیالکتیکی برقرار نمود.

در این مقاله چشم اندازهای رابطه کلیسا و دولت در غرب، بحث و بررسی می شود. جایگاه کلیسا، در جوامع غربی، تحت تاثیر سه مولفه رشد سرمایه داری، مدرنیته و عرفی شدن جوامع غربی دستخوش تحول شده است. این سه مولفه، رابطه کلیسا و دولت را نیز دگرگون کرد. با این حال رویکرد جریانهای فکری مسیحی، درباره دولت یکسان و یک دست نبوده است. در این نوشتار سه دیدگاه کلیسایی، درباره دولت مورد بحث قرار می گیرد. دیدگاه نخست، جنبه تایید گرایانه دارد و دولت سرمایه داری پیشرفته را مشروع می داند. دیدگاه دوم، برخورد اصلاحی دارد، یعنی خواستار برخی تحولات بنیادی در ساختار دولت است، ولی ارکان آن را رد نمی کند و دیدگاه سوم جنبه انکار گرایانه دارد و نظامهای سیاسی غربی را بطور ریشه ای نقد می کند. نویسنده می کوشد، رابطه معناداری میان باورهای سیاسی و کلیسا در غرب برقرار کند و پیچیدگی های آن را در آستانه دوره پسا عرفی توضیح دهد.
همچنین توضیح داده می شود که چگونه و چرا کلیسا دیگر منبع مشروعیت دولت نیست و این که چرا دولتهای غربی، دیگر نیازی به متابعت از کلیسا نمی بینند. بخش پایانی مقاله به این موضوع می پردازد که چه چشم اندازهایی برای تغییر این وضعیت وجود دارد و برخی جریانهای کلیسایی از طریق تجدید نظر در رابطه با جامعه مدنی به دنبال اصلاح موقعیت اجتماعی خود هستند. در نهایت، برخی احتمالات در مورد تغییر نقش دولت در آینده و تاثیر آن بر رابطه دولت و کلیسا مورد بحث قرار می گیرد.

بر اساس دیدگاه شیعه، پس از وفات پیامبر اکرم، علی علیه السلام و یازده فرزند معصومش، از سوی خداوند برای رهبری و امامت جامعه اسلامی منصوب شده اند و مسلمانان از نظر شرعی موظف به پیروی و اطاعت آنان هستند؛ ولی این مطلب دلیل بر آن نیست، که پیشوایان معصوم با اجبار و بکارگیری خشونت علیه مردم، مجاز به تشکیل و یا حفظ حکومت باشند. آنان تنها با رضایت و پشتیبانی مردم است که موظف به تشکیل حکومت اسلامی هستند. به بیان دیگر پیشوایان معصوم با این که از سوی خداوند برای رهبری جامعه منصوب شده اند، اما اعمال ولایت آنان مشروط به رضایت و خواست اکثریت افراد جامعه اسلامی است.

بین دو مقطع فکری کلاسیک (پیش از آگوستین) و مدرن (پیش از رنسانس)، فاصله بلندی به طول هر یک هزاره وجود دارد، که از سوی بسیاری به «عصر ظلمت» (Dark Age) شهرت یافته و به دوران استیلای الهیات بر عقل، نامور است. تامل جدی و دقیق در دوران مذکور، منکر این یک سونگری است. اولین فیلسوف سیاسی این فاصله زمانی، آگوستین است، که فهم را پاداش ایمان می دانست و توصیه می کرد که «در پی آن مباش که بفهمی تا ایمان آوری بلکه ایمان بیاور تا بفهمی.» از آگوستین (به عنوان فیلسوف برجسته الهیات) که بگذریم، در همین هزاره و در قبال مذهب اصالت الهیات، ابن رشد و ابن رشد گرایان هم بوده اند، که از اصالت عقل در قبال اصالت ایمان و الهیات به دفاع برخاسته و تاملات فلسفی را یکی از اوامر تکلیفی شریعت قلمداد کرده اند. هماهنگی، دو سر این طیف را توماس آکویناس عهده دار شد و او به سبکی روشمند و دقیق به ترسیم مرز بین عقل و وحی، دین و دولت، خدا و انسان پرداخت. اما این تقابل و تعاملها بدین معنا نبود که هیچ فیلسوف دیگری درباره موارد مذکور به بحث و بررسی نپرداخته است.
ویلیام اوکامی از جمله فیلسوفان سیاسی برجسته ای است که از استخدام علم و ایمان در پیشگاه عقل دوری کرده و استبداد کلیسائیان را عین رفض علیه مسیحیت نامید. به عقیده اوکامی، مسیحیت دین رحمانیت است و عمل کلیسائیان در تحدید عقل و تحقیر انسان خلاف متن مقدس است. مقاله حاضر، بخشی از تلاشها و اندیشه های اوکامی در مقابله با استبداد و سلطنت مطلقه پاپ را تبیین می کند و استدلال نویسنده این است که اندیشه ها و افکار اوکامی، در قرن چهاردهم، نقش ممتازی در تکوین اندیشه مدرن و تعالی عقل در قبال ایمان ایفا کرده است.

مقاله حاضر به نقد و بررسی کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام می پردازد. نقاط نقد، حول پنج محور اساسی سامان داده شده است:رابطه حقیقت و روش در هرمنوتیک هستی شناسانه گادامر، ویژگی های قدرت در تبارشناسی فوکو، عدم امکان پیوند هرمنوتیک گادامر و تبارشناسی فوکو، کاستی های ارجاع روش شناسی کتاب به جاحظ و ابن خلدون و مهمتر از همه، عدم استفاده از این روش در خصوص چگونگی شکل گیری دانش سیاسی دوره میانه.