ماهنامه معرفت
سال هجدهم شماره 5 (پیاپی 140، امرداد 1388)

یکی از عواملی که در شکل گیری تمدن جدید غربی، به ویژه در ابعاد فلسفی، علمی و صنعتی آن تاثیر غیر قابل انکاری داشته، اسلام و تمدن اسلامی است. اشتراکات بنیادی که بین سه دین ابراهیمی یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام وجود دارد، از زمینه های این تاثیرگذاری است. همچنین ریشه های فلسفی مشترک بین اسلام و غرب و حضور عناصر یونانی و توحیدی برگرفته از ادیان الهی در فلسفه اسلامی و غربی، از دیگر زمینه های نزدیکی این دو تمدن است. این زمینه های مشترک راه را برای تاثیر فرهنگ و تمدن اسلامی بر غرب در قرون وسطا هموار کرد. بر این پایه ها بود که اندیشه های فلسفی، الهیاتی و علمی جهان اسلام در قرون وسطا به غرب معرفی شد و موجب تحولاتی چشمگیر در حوزه های یادشده در غرب گردید. علم آموزی بسیاری از محققان غربی در سرزمین های اسلامی و نزد عالمان مسلمان، آمیزش مسلمانان و مسیحیان، ترجمه آثار اسلامی از عربی به لاتین، تجارت و جنگ های صلیبی شیوه های گوناگونی بودند که علم و فرهنگ اسلامی از طریق آنها وارد دنیای غرب شد و اروپا را دچار تحولی عمیق و دوران ساز کرد.

یافته حضوری با دو نوع مفهوم حکایت می شود: مفهوم ماهوی و مفهوم وجودی. مفاهیم ماهوی، حاکی از چیستی شیء است و مفاهیم وجودی حاکی از چگونگی هستی آن. واقع نمایی مفاهیم ماهوی، ملاکی برای واقع نمایی مفاهیم وجودی نیست. ظرفیت واقع نمایی مفاهیم وجودی، با نحوه انتزاع آنها نسبت دارد. اگر مفاهیم فلسفی، از صورت بندی حکم یا امور وجدانی معنایابی شوند، سرایت آنها به امور خارج از قلمرو انتزاع، علمی تشبیه یا تنزیهی پدید می آورد.
این مقاله با رویکرد نظری و بررسی در آثار علامه طباطبائی، با هدف بررسی مفاهیم وجودی از نگاه علامه طباطبائی می پردازد.

ارتباط میان علوم و تغذیه آنها از یکدیگر در گسترش معرفت های بشری امری حیاتی است و در تدوین تاریخ علم و فلسفه راهگشا و اثربخش. ارتباط میان فلسفه و اصول فقه، به عنوان دو علم عقلانی و محوری در تمدن اسلامی موجب آثار و جریانات مهم فکری و سیاسی شده است. از این رو، تبیین این مسئله برای آینده هر دو علم و تحلیل فلسفه آنها نکته ای اساسی است.
این مقاله با رویکرد تحلیلی به تبیین آراء شهید سید محمدباقر صدر از اصولیان بزرگ و فلسفه معاصر اسلامی در این موضوع می پردازد. از نظرگاه شهید صدر، فلسفه نقش عمده ای در تحولات اخیر علم اصول و گسترش آن در دوره سوم حیات علم اصول داشته است. وی تاثیر فلسفه را در علم اصول در پیروزی اصولیان بر اخباریگری، تاسیس مکتب وحید بهبهانی و طرح مسائل جدید در علم اصول دانسته است.
از سوی دیگر، علم اصول نیز در طرح برخی مباحث فلسفی همچون معرفت شناسی و زبان شناسی بر فلسفه تقدم داشته است و در نهایت، این علم پاسخگوی برخی مسائل تحلیل زبانی است که از سوی فیلسوفان تحلیلی غرب بیان شده است.

از مهم ترین مسائل شگفت انگیز زندگی خواجه نصیرالدین طوسی، گستردگی آثار و جامعیت علمی او می باشد؛ زیرا وی در هنگامه طوفان زده و پرآشوب حمله مغولان به ایران، که خواجه نیم قرن از عمر خود را در زندان سپری کرد، توانست در فرصت اندک تهاجم نظامی مغولان را با انقلاب فرهنگی و فکری و نهضت علمی پاسخ دهد و در زمینه قلمرو عقل نظری به علوم متعدد عقلی دست یابد و با خلاقیت خود، نظریات متعددی ارائه دهد و صاحب آثار گران بهایی گردد. در زمینه حوزه عقل عملی و ورود به سیاست و حکومت نیز با تدبیر و نبوغ خاصی توانست از تمدن و سرزمینی ویران شده دوباره به بازسازی علمی و فرهنگی بپردازد و با تلاش در زمینه گسترش علم و فرهنگ، ایران را مهد علم و دانش نماید. وی با جذب دانشمندان نامور آن زمان، توانست پیوندی نو میان مغزهای اندیشمندان فراری از کشور با نسل جدید دانش پژوه در دانشگاه مراغه برقرار سازد و دو رشته فلسفه و پزشکی را دوباره رونق بخشد. تمامی اندیشه های نظری و عملی خواجه، مدیون پیوند دو حوزه عقل نظری و عقل عملی می باشد.

افلاطون، تمامی آثار خود را (به جز چند مورد) به سبک گفت و شنود تنظیم می نماید و در این امر، از استادش سقراط الگو می گیرد. در نظر او، خط و کتابت در امر تعلیم سودمند نیست، بلکه تعامل شفاهی بین استاد و شاگرد از آن جهت که ارتباطی زنده و پویاست می تواند طالب را قدم به قدم به حقیقت نزدیک نماید. در نظر او، علم قابل تعلیم و تعلم نیست، بلکه صرفآ تذکر است. از این رو، با اعتراف به اینکه کتابتی فلسفی از او موجود نیست، تعالیم عالی و بند فلسفی اش را در قالب مکالماتی ساده بین مردم کوچه و بازار ارائه می دهد.
این نوشتار با رویکرد تحلیلی و با هدف بررسی علل و عوامل این مهم است که چرا وی آثار فلسفی خود را در قالب مکالماتی ساده میان مردم کوچه و بازار ارائه می کند. مهم ترین این عوامل ناشی از روح حاکم بر کل فلسفه افلاطون و ناشی از نوع نگاه وی به فلسفه می باشد.
رویارویی وی با سوفسطاییان و تلاش برای قانع کردن آنان، تمایل به ارائه مطالب فلسفی مهم در قالب زبانی ساده و قابل فهم و تاثیرپذیری وی از مرگ سقراط، از جمله عوامل مؤثر بر انتخاب این اسلوب نگارش افلاطون است.

اهمیت الهیات به معنی الاخص، در فلسفه اسلامی به حدی است که می توان این بخش را غایت فلسفه در اسلام دانست. موضوع صفات خداوند و مطالب مربوط به آن به طور عام و بحث علم وجود واجب و مراتب آن به نحو خاص، از دشوارترین مباحث الهیات است. متکلمان با توجه به برخی محذورات برخی موارد مربوط به علم خدا را مورد تحقیق قرار نداده و برخی دیگر را نیز به اجمال بیان کرده اند.
این نوشتار، با رویکردی تحلیلی و نظری و با هدف بررسی اثبات علم ذاتی واجب الوجود به ذات خویش و اشیا، علم فعلی حق تعالی به ممکنات از نظر حکمت صدرایی برآمده است. حضور مادیات نزد حضرت حق، به عنوان یکی از مراتب وجودی و یا حضور صور علمیه آنها، به جهت آنکه مادیات عین پراکندگی هستند و حضوری ندارند، به عنوان یکی از موضوعات چالش برانگیز فلسفه ملاصدرا، در تحقیق حاضر بررسی می شود. اشاره به مراتب علم خدا به مادیات، آرای گوناگون پیرامون علم حضرت حق و نقد مختصر آن، مباحث پایانی این نوشتار است.

بررسی نظام آموزشی و پروهشی فلسفه، امری بسیار وسیع و طاقت فرساست و کار فردی به شمار نمی رود، بلکه باید در گروه های پژوهشی ویژه ای مورد نقد و بررسی قرار گیرد. اما تحلیل و بررسی آن به عنوان بررسی درجه دوم و خارج از سیستم، امری ضروری است. نوشتار حاضر با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی این موضوع را از پنج منظر بررسی کرده، نقاط ضعف سیستم آموزش درس فلسفه در دانشگاه های ایران را به اجمال و با صرف نظر از بحث های جزئی و آماری بیان نموده، و در پایان، به ارائه برخی طرح ها و راه حل ها پرداخته است که می تواند در برطرف کردن کاستی های موجود و مشکلات علمی درس فلسفه در دانشگاه ها مؤثر افتد.

بحث «روش» با دکارت به نحو جدی وارد فلسفه می شود. وی مدعی است پیشینیان به دلیل فقدان روش صحیح و درست در مسیر تفلسف خویش، هیچ گونه پیشرفت علمی و عملی نداشته اند و روش آنها منشا هیچ نوع تحول و دگرگونی در عالم نشده و غیر از تکرار مباحث ملال آور و جدلی، هیچ فایده ای بر آن مترتب نبوده است. وی همچنین معتقد است که با روش او همه علوم در ذیل این روش وحدت می یابند و با اتکا به این روش، وحدت و در پی آن یقینی بودن همه علوم اثبات می شود.
این مقاله با رویکرد تحلیلی و با هدف بررسی «روش» در آثار دکارت، پیامدهای تلقی خاص از روش و نتایج مترتب بر آن را مورد بازکاوی قرار می دهد.

واقعیت های موجود در جهان، از یک حیث به دو دسته طبیعی و اجتماعی تقسیم می شوند. واقعیت های طبیعی نظیر کوه، رودخانه که مستقل از ما وجود دارند. در حالی که واقعیت های اجتماعی، به ویژه زیرمجموعه خاصی از آنها به نام واقعیت های نهادی، وابسته به حیث التفاتی جمعی ما انسان هاست. واقعیت های نهادی، نظیر پول و ازدواج، مستلزم وجود نهادهای انسانی همچون نهاد مالکیت و ازدواج می باشند. تحلیل ساختار منطقی نهادهای مزبور و تبیین چگونگی شکل گیری، نحوه وجود و نسبت آنها با واقعیت های طبیعی را می توان از مهم ترین موضوعات فلسفه علوم اجتماعی دانست. جان سرل، فیلسوف ذهن و زبان معاصر، این مهم را با رویکرد تحلیلی و با هدف ارائه تصویری روشن از اصول و ارکان نظریه سرل به شیوه ای بدیع به انجام رسانده است. به نظر او، «زبان» نهاد اجتماعی بنیادین است؛ زیرا پیش فرض تمام نهادهای دیگر بوده و بدون آن هیچ نهادی تحقق نخواهد یافت و این مبنای تحلیل جدید سرل از ساختار نهادهای اجتماعی است.