مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال سوم شماره 1 (آذر 1388)

پیش و پس از تالیف کفایه الطب در تاریخ تمدن ایران کتب متعدد و ارزشمندی در زمینه ی علم طب تالیف و نگاشته شده است که هر یک به نوبه ی خود از اهمیت خاصی برخوردار است. اما در این میان کفایه الطب دارای ویژگی هایی است که موجب شده است از قرن ششم تا حدود یک قرن پیش جایگاه خود را در طب سنتی ایران حفظ نماید و مورد توجه باشد. این ویژگی ها عبارتند از:الف) نظم در ارائه ی مطالب و سهولت دسترسی به اطلاعات مورد نظرب) ایجاز و اختصار ج) مستند بودن اطلاعات و ذکر نام اطبا و بزرگانی که از آن ها نقل قول شده است.
د) جمع نمودن آرای پزشکان و حکمای برجسته ی پارسی، یونانی، رومی، تازی و هندی به طوری که این اثر را به گنجینه ی ارزشمند طبی آن روزگار تبدیل نموده است.
در این مقاله نخست با توجه به مستندات تاریخی و نیز اطلاعاتی که حبیش در آثار مختلف خود درباره ی تالیفاتش در اختیار ما قرار داده است به معرفی او و تعدادی از آثارش می پردازیم. سپس ساختار کفایه الطب و چگونگی ارائه ی مطالب در سه بخش اصلی آن را توصیف می نماییم و در پایان ارزش ها و امتیازات این اثر را بیان خواهیم نمود.

احترام به شان افراد اساس مراقبت پرستاری است که گامی در جهت افزایش رضایت بیماران از خدمات ارائه شده توسط کارکنان بوده و تبعاتی چون ارتباط مطلوب بین مددجو و کارکنان، احساس امنیت، کاهش مدت اقامت در بیمارستان، کاهش هزینه ها و افزایش انگیزه ی کارکنان جهت ارائه ی خدمات بهتر را به همراه خواهد داشت. یکی از بندهای منشور حقوق بیمار نیز در این رابطه، بدین گونه اشاره نموده است: دفاع از حقوق انسان به منظور حفظ حرمت و عزت او برای اطمینان از این که در مواقع بیماری به ویژه در فوریت های پزشکی بدون تبعیض سنی و جنسی و دارا بودن قدرت مالی از جسم و جان و سلامت او مراقبت کافی به عمل خواهد آمد و این مراقبت در محیطی سرشار از احترام و با کیفیت مطلوب ارائه خواهد شد. مطالعه ی حاضر با استفاده از روش مرور کتب و مقالات این موضوع را مورد بحث قرار داده است. تمرکز یافته های پژوهش بر بررسی دیدگاه های مختلف از ابعاد گوناگون، اثرات رعایت شان و منزلت بیمار و مضرات عدم رعایت آن است. نتایج حاصل می تواند در روشن شدن مفهوم شان نقش مؤثری داشته و سبب آشنا شدن بیش تر پرستاران با این موضوع و درک بیش تر اهمیت آن به عنوان یکی از اصول اساسی مراقبت از بیماران شود.

در سال های اخیر با طرح امکان عملی شدن شبیه سازی انسان، هواداران آن مجموعه ای از استفاده ها و کاربردهای احتمالی این فناوری نوین زیستی را برشمرده اند؛ از جمله امکان داشتن فرزندان بیولوژیکی، امکان تولیدمثل برای افراد مجرد یا زوجین هم جنس باز، ممانعت از بروز بیماری های ژنتیکی، رفع مشکلات پیوند اعضاء، جایگزین کردن همسر، فرزند یا اموات فامیل، تولد فرزندان با ژنوتیپ دلخواه، تکثیر گسترده ی افراد نابغه و سرشناس؛ تولید گروه زیادی از انسان های همسان ژنتیکی برای استفاده در زمان جنگ و صلح و غیره.
در مقابل نگرانی هایی که در رابطه با تاثیرات اجتماعی شبیه سازی انسان از طریق تکنیک انتقال هسته ی سلول سوماتیک وجود دارد، ادله ای نیز به حفظ حق افراد در تصمیم گیری در رابطه با به کارگیری این فناوری دلالت دارد. به طور کلی، دلایلی که طرفداران شبیه سازی در راستای کاربرد های ذکر شده ی این فناوری بیان می نمایند حول سه محور ارزشمندی «آزادی»، «هستی» (existence) و «رفاه و بهزیستی» می باشد.
یکی از محوری ترین استدلال هایی که طرفداران شبیه سازی بدان استناد می جویند «ارزشمندی آزادی انسان» است که خود دارای زمینه های مختلفی می باشد. برای مثال، یک اقبال عمومی در رابطه با آزادی فردی وجود دارد یا این که طرفداران بر این باورند برخی اعمال مانند تولیدمثل بسیار شخصی بوده و بایستی فارغ از هر گونه محدودیت باشد. بر این اساس، چون شبیه سازی یک روش تولیدمثلی است نبایستی تحت مقررات خاصی قرار بگیرد لذا افراد طبق حق آزادی تولیدمثلی می توانند آن را در زندگی خود به کار گیرند. ما در این نوشتار با توجه به منابع و مآخذ، آزادی تولیدمثلی و مسائل مربوط به آن و هم چنین تولیدمثل نبودن شبیه سازی را مورد بحث و بررسی قرار داده ایم و در نهایت ادله ی طرفداران را رد کرده ایم.

یکی از مواردی که به نحو بارزی بر روی رفتار مصرف کننده و چگونگی انتخاب او اثر می گذارد، بحث تبلیغات و بازاریابی است. این مساله در خصوص تولیدات دارویی و بهداشتی اهمیت دو چندانی دارد؛ زیرا تبلیغات این تولیدات مستقیما با سلامت مصرف کنندگان در ارتباط است. امروزه با ظهور فناوری های جدید و راحت شدن کار بنگاه های اقتصادی در مورد تبلیغات کالاهایشان، مصرف کننده ی نامطلع در معرض خطر بیش تری قرار دارد. نظام حقوقی ما در این زمینه قوانین به روز و کارآمدی نداشته و موادی از قوانین پزشکی و دارویی که به امر تبلیغات می پردازند، مبهم، قدیمی و بدون توجه به تحولات روز دنیا در علوم پزشکی و داروسازی، تبلیغات و حقوق مصرف کننده هستند. یکی از مهم ترین راه های حمایت از سلامت مصرف کنندگان، قانونمند کردن تبلیغات و بازاریابی تولیدات دارویی و بهداشتی در کنار ترویج اخلاق حرفه ای در تجارت این تولیدات است. با گسترش اخلاق حرفه ای، ریسک تولید پایین آمده و رضایت مصرف کننده افزایش می یابد. مسؤولیت اخلاقی در کنار مسؤولیت حقوقی و کیفری می تواند موجبات حمایت از منافع مادی و معنوی مصرف کننده را فراهم آورده و صاحب حرفه را در جهت حفظ بازار یاری نماید. در این مقاله تلاش شده است که پس از تبیین حقوق مصرف کنندگان تولیدات دارویی و بهداشتی و امکان تضییع این حقوق در جریان تبلیغات و بازاریابی، راهکارهای حقوقی و اخلاقی در جهت حمایت از این قشر با مطالعه و تحلیل منابع قانونی در نظام حقوقی ایران مورد بررسی قرار گیرد.

هدف این مطالعه بررسی نگرش انترن های دانشگاه علوم پزشکی تهران در ارتباط با اتانازی بوده است. این مطالعه در چهار ماهه ی نخست سال 1388 به انجام رسید. ابزار پژوهش پرسشنامه بوده که روایی و پایایی آن مورد تایید قرار گرفته است. 100 نفر از انترن های دانشگاه علوم پزشکی تهران به صورت تصادفی از میان 246 انترن شاغل در 4 بیمارستان اصلی انتخاب شدند و پرسشنامه ای توسط آنان تکمیل گردید. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات بسته به نوع متغیر از آزمون Chi2 یا T-test استفاده گردید.
به طور کلی 54 درصد انترن های دانشگاه علوم پزشکی تهران با اتانازی مخالف بوده اند. این در حالی بود که میزان پاسخ های مخالف نسبت به اتانازی فعال داوطلبانه 88 درصد، اتانازی فعال غیرداوطلبانه 47 درصد، اتانازی غیرفعال داوطلبانه 18 درصد و اتانازی غیرفعال غیرداوطلبانه 95 درصد بوده است. این نگرش ارتباطی با سن و جنسیت انترن های شرکت کننده در مطالعه نداشت. علاوه بر این افزایش مشاهده موارد بیماران در مراحل پایانی زندگی توسط انترن های دانشگاه علوم پزشکی تهران رابطه ی مثبتی با نگرش آنان نسبت به اتانازی داشته است.
در این مطالعه نیز نحوه ی تاثیر عوامل گوناگون بر نگرش نسبت به اتانازی مشابه با برخی از مطالعات و در تضاد با مطالعات دیگر بود. با دانستن نگرش پزشکان یک جامعه نسبت به مساله ی اتانازی می توان با یک برنامه ریزی اصولی در جهت ارتقای مراقبت از بیمارانی که اتانازی در مورد آنان مطرح است گام مؤثری برداشت.

از جمله مهم ترین شاخص های ارزیابی کارایی کیفی ارائه ی خدمات سلامت بررسی وضعیت رعایت حقوق بیمار و نحوه ی تعامل ارائه دهندگان و گیرندگان خدمات سلامت است. هدف اصلی این پژوهش مقایسه ی نگرش بیماران (گیرندگان خدمات درمانی) و پزشکان و پرستاران (ارائه کنندگان خدمات درمانی) در خصوص میزان رعایت ابعاد مختلف حقوق بیمار در سه بیمارستان به نمایندگی از سه محیط ارائه ی خدمات درمانی (آموزشی - درمانی، خصوصی، درمانی - دولتی) بوده است.
مطالعه توصیفی تحلیلی و مقطعی بوده است. جمع آوری اطلاعات با پرسشنامه بوده که در گروه بیماران از طریق مصاحبه و توسط پرسشگر تکمیل و در گروه های پزشکان و پرستاران خود ایفا بوده است.
سه محیط پژوهش بیمارستان جنرال آموزشی، بیمارستان خصوصی درجه ی یک و بیمارستان درمانی - دولتی بود که هر سه در تهران هستند. پرسشنامه شامل مجموعه ای از سؤالات در مورد اطلاعات دموگرافیک و 21 سؤال در خصوص میزان رعایت حقوق بیمار بود که از 143 بیمار پس از مصاحبه توسط پرسشگر تکمیل گردید. این پرسشنامه برای دو گروه دیگر مطالعه ارسال و توسط 143 پرستار (میزان پاسخ دهی 3/61 درصد) و 82 پزشک پاسخ داده شد (میزان پاسخ دهی 5/27 درصد). معیار میزان رعایت هر حق با استفاده از مقیاس لیکرت از صفر (عدم رعایت) تا ده (رعایت کامل) اندازه گیری شده است. با توجه به توزیع غیر نرمال اطلاعات، آنالیز آن با انجام آزمون های غیر پارامتری و از طریق نرم افزار SPSS 11/5 انجام گردید.
نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان داد که نگرش گروه های مطالعه نسبت به رعایت حقوق بیماران در محورهای مختلف متفاوت است. بیش ترین مساله در مورد میزان رعایت حقوق مرتبط با حق انتخاب و تصمیم گیری بیمار است که خصوصا در بیمارستان آموزشی وضع مطلوبی ندارد.
بر اساس نتایج به دست آمده به نظر می رسد ارائه کنندگان خدمت به ویژه گروه پزشکی باید در خصوص رعایت بیش تر حقوق مرتبط با ارائه ی اطلاعات به بیماران و حق انتخاب و تصمیم گیری ایشان آگاه شوند. چرا که بر اساس اختلاف موجود در نگرش بیماران و پزشکان در پژوهش موجود به نظر می رسد سطح رعایت حقوق فوق از دید بیماران کم تر از برداشت میزان آن از دید پزشکان است.

امروزه حتی در کشورهای صنعتی و پیشرفته ارتقای علمی اساتید زن با چالش های بسیاری مواجه است. در این ارتباط با وجود این که تعداد دانشجویان دختر در این کشورها هر ساله در حال پیشرفت بوده است، در طی دو دهه ی گذشته تنها تغییر بسیار اندکی در رتبه های علمی اساتید پزشکی زن آن ها صورت گرفته است. هم چنین موارد متعددی از تبعیض جنسیتی (sexual discrimination) و حتی آزارهای جنسی (sexual harassment) در استادان زن کشورهایی نظیر آمریکا گزارش شده است. بدین ترتیب، برخی محققان در این کشورها از وجود موانع جدی اما نامریی بر سر راه ارتقای علمی اساتید زن تحت عنوان سقف شیشه ای (Glass Ceiling) یا زمین چسبناک (Sticky Floor) یاد کرده اند. در این مطالعه با در نظر گرفتن این نکته که در ایران به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت های قابل توجهی برای ورود زنان به عنوان جمعیتی تاثیرگذار در تمامی عرصه های علمی فراهم گردیده است، برای اولین بار در کشور روند ارتقای علمی اساتید زن در دانشگاه علوم پزشکی شیراز به عنوان یکی از بزرگ ترین دانشگاه های کشور بررسی گردیده است. در این راستا به تمامی عوامل تاثیرگذار به ویژه عوامل اجتماعی و اقتصادی توجه شده است. بدین منظور 100 نفر از اعضای هیات علمی زن نسبت به تکمیل پرسشنامه هایی که قبلا روایی و پایایی آن ها تایید شده بود، اقدام نمودند. به علاوه، اطلاعات دقیق مربوط به ارتقای مرتبه ی دانشگاهی تمامی 627 نفر عضو هیات علمی (شامل 220 زن و 407 مرد) شاغل در دانشگاه علوم پزشکی شیراز در ابتدای نیمسال دوم سال تحصیلی 88- 1387 جمع آوری گردید. نتایج حاصله نشان دهنده ی کوتاه بودن چشمگیر مدت زمان توقف برای ارتقا به مرتبه ی علمی بالاتر در اعضای هیات علمی زن دانشگاه علوم پزشکی شیراز بود. هم چنین میانگین زمان توقف در مرتبه ی استادیاری و دانشیاری برای اعضای هیات علمی زن کوتاه تر از همتایان مرد آن ها بود (P<0.01). با توجه به یافته های این مطالعه و گزارش های رسمی منتشره در ایالات متحده، درصد اعضای هیات علمی زن در دانشگاه علوم پزشکی شیراز بزرگ تر از این نسبت در دانشکده های پزشکی ایالات متحده ی آمریکاست. به همین ترتیب، سهم زنان در مدیریت گروه های آموزشی و هم چنین تصدی معاونت دانشکده های مختلف در دانشگاه علوم پزشکی شیراز بسیار بزرگ تر از سهم زنان در دانشکده های پزشکی آمریکا می باشد. یافته های این مطالعه به خوبی بهتر بودن وضعیت ارتقای مرتبه ی دانشگاهی استادان زن دانشگاه علوم پزشکی شیراز را در مقایسه با همتایان مرد آن ها و حتی نسبت به همتایان زن آن ها در برخی از دانشگاه های کشورهای توسعه یافته ی غربی که وجود نوعی سقف شیشه ای در آن ها برای ارتقای اعضای هیات علمی زن گزارش شده است، نشان می دهد.