فصلنامه روش شناسی علوم انسانی
پیاپی 57 (زمستان 1387)

الوین پلانتینگا معتقد است آنچه در انجمن ها و مجلات علمی و مراکز آموزشی و پژوهشی به نام نظریه های علمی طرح می شود، گاهی تنها، با پیش فرض های الحادی صادق است و اگر این پیش فرض ها را کنار بگذاریم، اعتبار آنها از بین می رود. در واقع وی می کوشد نشان دهد علم امروز بر خلاف آنچه عموما ادعا می شود، از لحاظ دینی، بی طرف و خنثی نیست؛ بنا بر این، اگر استفاده از پیش فرض های الحادی ضرری به ماهیت علمی یک پروژه نمی زند، چرا عالمان مسیحی از پیش فرض های دینی خود در فرایند پژوهش علمی استفاده نکنند؟ این مقاله با رویکردی تحلیلی، دلایل پلانتینگا را در مورد امکان علم دینی (آگوستینی) که از دانسته های دینی در فرایند فعالیت علمی بهره می گیرد، توضیح داده، با ذکر نمونه هایی ، ادعای بی طرفی روش شناختی علم (علم دوئمی) را رد می کند. بخش پایانی مقاله، بررسی اشکالات طرح شده یا قابل طرح بر تقریر پلانتینگا از علم دینی است.

اقتصاد رفاه رشته ای از اقتصاد است که چارچوبی را برای ارزیابی اقدامات، وضعیت ها و سیاست های اقتصادی فراهم می کند. هر چند برخی از اقتصاددانان سعی دارند اقتصاد رفاه را اثباتی و فاقد داوری ارزشی قلمداد کنند، در این مقاله، با تجزیه و تحلیل معیارها و روش های اقتصاد رفاه متعارف، بنیان های فلسفی و بعضا هنجاری آن نشان داده شده است. پیامدگرایی، مطلوبیت گرایی، رفاه گرایی، فردگرایی و تحویل گرایی از جمله بنیان های فلسفی اقتصاد رفاه است. با بررسی روش های ارزیابی اقتصاد رفاه متعارف مانند تجزیه و تحلیل هزینه و فایده مشخص شده است که داوری ارزشی، خواه و ناخواه، در فرایند تحقیق نفوذ می کند؛ بنا براین مناسب است که محقق، در کنار اعلام روش ها و محدودیت های تحقیق خود، به جای انکار داوری های ارزشی، آنها را شناسایی و اعلام نماید.

امروزه چرخش های روش شناختی در علوم اجتماعی و انسانی به پدیده ای تبدیل شده است که به صورتی پرشمار، در آثار صاحبان رای در این حوزه، به آنها اشاره و ارجاع شده، مقولات بسیاری بر مبنای آنها توضیح داده می شود. در این مقاله، ابتدا به دو چرخش مهم در حوزه ی علوم انسانی، یعنی چرخش های زبانی و فرهنگی می پردازیم و سپس به چرخش های روش شناختی ذیل این دو، از جمله چرخش های روایی، زندگی نامه نویسی و خودزندگی نامه نویسی و تاریخی اشاره می کنیم. بررسی مبانی فلسفی چرخش های مذکور در قالب ضدیت روش شناختی با رویکرد پوزیتیویسم، در ابتدا بازنموده شده است.
تغییر رویکرد از اثبات گرایی به رویکردهای انسان گرایانه ی تفسیری و تفهمی، و تغیر موضع از روش های کمی به روش های کیفی بررسی جنبه های گوناگون پدیده های انسانی و اجتماعی را فارغ از چارچوب کشف قوانین علی ممکن ساخته و فضا را برای قوت گرفتن سویه هایی چون تاریخ و زندگی نامه پژوهی و روایت است.

هدف از نگارش این مقاله، پرداختن به نوع شناسی پژوهش ترکیبی و فرایند طراحی و اجرای آن است. در این مقاله، بررسی مبانی نظری پژوهش ترکیبی مورد نظر نیست؛ با وجود این، در مقدمه به صورت خلاصه، درباره ی این موضوع بحث شده است. در ادامه، بر ضرورت نوع شناسی پژوهش ترکیبی تاکید و معیارهای مطرح در نوع شناسی های گوناگون معرفی گردیده است. هر چند نوع شناسی های مختلفی در زمینه ی پژوهش ترکیبی ارایه شده، در این مقاله به طور خاص، دو نوع شناسی مشهور عرضه گردیده است. نوع شناسی اول شامل چهار طرح چندجانبه، گنجانده شده، تبیینی و اکتشافی است. نوع شناسی دوم به دو بخش الگوی پژوهش ترکیبی و روش پژوهش ترکیبی تقسیم شده است. طرح های پژوهش در هر دو نوع شناسی، به تفصیل توضیح داده شده و در قسمت بعد، به دیدگاهی با عنوان رویکرد مبتنی بر هم افزایی که به تازگی، در کنار نوع شناسی پژوهش ترکیبی مطرح شده، اشاره گردیده است. در پایان، مراحل طراحی و اجرای پژوهش ترکیبی ذکر شده است.

پرداختن به ابعاد اخلاقی انجام پژوهش های تربیتی، در کنار توجه به ملاحظات محتوایی، ساختاری، ماهیتی و روش شناختی آن اهمیت بسیار دارد؛ چنان که بی توجهی به ابعاد و ملاحظات اخلاقی انجام و اجرای یک پژوهش می تواند زیان های بسیاری را برای موضوعات یا آزمودنی های مورد تحقیق به دنبال داشته باشد. این زیان ها می توانند اعم از افشای اسرار آزمودنی ها، دستکاری در داده ها، ارایه ی تفسیرهای غلط و مغرضانه، سوءاستفاده ی سازمان ها و مراکز مرتبط با تحقیق از داده ها یا تفاسیر و بهره برداری های جانبدارانه ی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باشند. پرهیز از زیان های مذکور، از یک سو، مستلزم رعایت الزامات، اصول، قواعد و ملاحظات اخلاقی حاکم بر اجرای یک تحقیق، و از سوی دیگر، برخورداری افراد محقق از مجموعه ای از صفات و فضایل اخلاقی مرتبط با انجام یک پژوهش است. پرداختن به این اصول، قواعد و فضایل از اهداف تدوین مقاله ی حاضر است.

در این مقاله، رویکرد ساخت گرایی اجتماعی در حوزه ی فلسفه و جامعه شناسی علم معرفی و بررسی می شود. از دید فلسفی، ساخت گرایی اجتماعی با شکست فلسفه های علم استاندارد، چه اثبات گرا و چه ابطال گرا و مطرح شدن تزهایی مانند نظریه بار بودن مشاهدات، تعین ناقص نظریات و قیاس ناپذیری پارادایم ها، رقیب فلسفه های استاندارد علم است. از لحاظ تاریخی، ساخت گرایی اجتماعی، در دو جریان جامعه شناسی معرفت و جامعه شناسی علم ریشه دارد و به دنبال رسیدن به فهمی درست و کامل از علم در زمینه ی اجتماعی آن است. با توجه به جایگاه ساخت گرایی اجتماعی، در بررسی این رویکرد تلاش شده است از متون جامعه شناسی، در کنار متون فلسفه ی علم استفاده شده، انواع برساخت گرایی اجتماعی، ادعاها و نتایج هر کدام، به دقت بررسی گردند. در نهایت، انتقادهای مطرح شده درباره ی ساخت گرایی اجتماعی و پاسخ های آنان بررسی می شوند تا نقاط ضعف و قوت این جریان مشخص گردند.

مدیریت موثر نهاد علم و سیاست گذاری عالمانه برای دست یابی به جامعه ی علمی خلاق و مولد نیازمند شناختی تفصیلی از عوامل موثر بر فرایند تولید علم است. مجموعه ای از عوامل زیستی، روان شناختی، اجتماعی و اقتصادی بر دانشمند در جایگاه بازیگر اصلی میدان علم تاثیر می گذارد و رفتار علمی او را مشروط می سازد. مقاله ی حاضر عوامل زیست شناختی موثر بر فعالیت علمی و نحوه ی تاثیرگذاری آنها را آن طور که در ادبیات روان شناسی زیست شناختی علم بازتاب یافته، بازخوانی می کند. نسبت ساختارهای ژنی و عصب شناختی با هوش انسانی و فعالیت های سطح بالای علمی در محققان، رابطه ی ساختمان مغز و مناطق گوناگون آن با فعالیت های گوناگون علمی و تاثیر جنسیت بر استعداد و علاقه ی علمی و کم و کیف تولیدات علمی سرفصل های عمده ی مورد بحث در مقاله است. مقاله علاوه بر این، به تامل در باب اتخاذ رویکردی زیستی روان شناختی در سیاست گذاری علمی و به بحث پیرامون نتایج رویکرد پیشنهادی برای تخصیص موثرتر منابع پژوهشی می پردازد.