مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی
سال سوم شماره 4 (مهر 1389)

از نظر تاریخی، پیدایش بیمارستان ها به سه دوره تقسیم بندی می شود: دوره ی ایران قبل از اسلام، دوران اسلامی و ایران بعد از اسلام، مغرب زمین و دوره ی ورود بیمارستان های اروپایی و آمریکایی به ایران. این مقاله با هدف مقایسه ی تاریخ پیدایش بیمارستان ها در دوره های مختلف تهیه و تدوین شده است. این پژوهش یک مقاله ی مروری و مقایسه ای است. برای جمع آوری اطلاعات از موتورهای جست وجوگر رایج و انتخاب مقالات مرتبط و کتب معتبر استفاده شد.
ایران پیش از اسلام دارای قوانین پزشکی خاص خود بود. در دوران اسلامی، بیمارستان به مفهوم مدرن آن به کار می رفت. پزشکان مسلمان اولین کسانی بودند که میان بیمارستان با معابد، نوانخانه ها، آسایشگاه های فقرا و جذامخانه ها تفاوت قائل شدند. ایرانیان در ایجاد و اداره ی بیمارستان ها، پیشرو ملت های متمدن هم عصر خود بودند. اما با شروع قرون وسطی، ساخت بیمارستان ها در مغرب زمین دچار تحول شد.
در طی قرون متوالی، دراغلب نقاط مغرب زمین، شیوه های درمانی در بیمارستان ها به جادو و طلسم ختم می شد، اما در قلمرو دولت های اسلامی بیمارستان های پیشرفته ای وجود داشت. این بیمارستان ها درمقایسه با بیمارستان های امروزی دارای مزیت هایی بودند. اگرچه در عصر حاضر، خدمات بیمارستان ها برای حل مشکلات جدی نظام سلامت برکسی پوشیده نیست، اما به دلیل ساختار نامناسب نظام سلامت و رویکردهای نادرست به مراقبت های پزشکی، این نوع خدمات در این مقطع تاریخی مورد انتقاد صاحب نظران و منتقدین قرار گرفته است

گیاه خشخاش و خواص آن برای اولین بار در الواح سومری شناخته شد. مردمان این تمدن جزء اولین انسان هایی بودند که با آن آشنا شدند. این گیاه در بین آن ها به گیاه شادی بخش معروف بود. در میان یونانی ها و رومی ها نیز گیاه خشخاش شناخته شده بود و آنان نیز از ویژگی های آن آگاه بودند. درباره ی زمان ورود تریاک به عنوان اصلی ترین ماده ی استحصالی از گیاه خشخاش به ایران اختلاف نظر وجود دارد اما استفاده از آن برای خواص دارویی در آثار پزشکانی چون ابن سینا و رازی وجود دارد. استفاده از تریاک و معجون هایی که دارای ترکیبات مخدر بودند در ایران دوره ی میانه گزارش شده است اما در دوره ی صفویه که موضوع اصلی این پژوهش است، استفاده از تریاک به صورت گسترده رواج پیدا کرد. در این دوره مصرف تریاک یا ترکیبات حاوی مواد مخدر به صورت خوراکی بود. در مصرف فراوان مواد مخدر در این دوره عواملی چون استفاده از ترکیبات دارای مواد مخدر به صورت دارو، عادت های غلط جامعه و غیره تاثیرگذار بود و اقدامات متعدد شاهان صفویه در ممانعت از استعمال این مواد در جامعه چندان تاثیرگذار نبود. از علل ناکارآمدی فرامین شاهان در کنترل مصرف و تولید مواد مخدر عواملی مانند، مصرف این مواد از سوی درباریان و شاهان یا نبودن احکام اسلامی درباره ی حرام بودن مصرف مواد را می توان نام برد. پژوهش حاضر بر آن است که با رویکردی توصیفی- تحلیلی به علل رواج مواد مخدر در دوره ی صفویه و اقدامات شاهان صفوی برای جلوگیری از شیوع استفاده از این مواد بپردازد.

سقط درمانی به ختم حاملگی قبل از قابلیت حیات جنین، برای حفظ سلامت مادر یا به دلیل بیماری های جنینی اطلاق می شود. قانون گذار ایرانی پس از طرح نظرات فقهی و حقوقی پیرامون جواز سقط جنین قبل از ولوج روح به علت بیماری های خاص، سرانجام در سال 1384 سقط درمانی را قانونی شناخت.
جهت نقد و بررسی صدور مجوز سقط جنین در مقاله ی حاضر، کتب و مقالات فارسی و انگلیسی مرتبط با استفاده از کلمات کلیدی سقط جنین، سقط درمانی و خطای پزشکی بررسی شدند.
در این مقاله پس از پرداختن به تعاریف مربوط به سقط جنین، سقط درمانی و جواز یا حرمت سقط جنین قبل از ولوج روح به موردی اشاره می شود که در یکی از مراکز پزشکی قانونی با وجود تشخیص غیر قطعی اختلال کروموزومی جنین در هفته ی شانزدهم بارداری مجوز سقط صادر شده است. ابعاد گوناگون این موضوع از حیث رخداد خطای پزشکی بررسی شده است.
سقط درمانی راهکاری است که قانون گذار برای پیشگیری از بروز مشکلات آتی برای مادر، جنین و یا اجتماع آن را مجاز شناخته است. از آنجا که قانون سقط درمانی و آیین نامه ی آن با در نظر گرفتن مبانی شرع مقدس و علوم روز پزشکی تهیه و تنظیم گردیده، ضروری است پزشکان و مقامات مجاز در صدور مجوز این عمل، اصول اخلاقی و حقوقی را با دقت ویژه ای مراعات نمایند.

در متون طب قدیم مواردی وجود دارد که از دیدگاه طب جدید آمیزه ای از پنداشته های سطحی و مطالب عجیب است اما این مطالب آن گاه محققان را به تامل و ژرف نگری بیش تر وا می دارد که بدانیم طب قدیم بر اساس همین پنداشته ها بسیاری از امراض را به خوبی درمان می کرده است؛ بنابراین، برداشت های ظاهرا سطحی با توجه به دانش و امکانات آن زمان قابل تقدیر بوده و موارد عجیب نیز شاید راهی به سوی کشف ناشناخته های دنیای امروزند.
در میان متون طب قدیم کتاب ارزشمند قانون ابن سینا، به دلیل توجه موشکافانه به اغلب حیطه های علم پزشکی انسان را به شگفتی و تحسین وا می دارد.
با مقایسه ی خواص ذکر شده برای افیون در قانون بوعلی با منابع طب جدید در می یابیم که در طب سینوی بسیاری از خواص افیون از جمله ایجاد بی دردی، خواب آلودگی، تسکین سرفه، اختلال در تخلیه ی معده، ایجاد یبوست، تضعیف تنفس، تاری دید و علایم مسمومیت با افیون به خوبی شناخته شده و در طب جدید جزییات و نحوه ی عملکرد آن ها شرح داده شده است.
از دیگر موارد شگفتی آور در قانون بوعلی اشاره به راه های مختلف تجویز افیون از جمله راه پوستی است که استفاده از چنین روشی در طب جدید سابقه ی چندانی ندارد.

با توجه به اهمیت تعهد حرفه ای در خدمات پزشکی، ارائه ی ابزاری مناسب جهت سنجش تعهد حرفه ای و بررسی تاثیر عواملی هم چون آموزش برای آن ضروری است. یکی از بهترین ابزارهای سنجش تعهد حرفه ای، پرسشنامه ی Wake-Forest است که به منظور سنجش اعتماد بیمار به پزشک مورد استفاده قرار می گیرد. هدف این پژوهش معرفی ویراست فارسی این پرسشنامه است.
در این مطالعه پس از تهیه ی ترجمه ی فارسی پرسشنامه و بررسی روایی آن توسط متخصصان این امر و آزمون آن در مطالعه ی اولیه، پرسشنامه توسط 159 بیمار بستری در بخش های داخلی، جراحی و زنان بیمارستان امام خمینی تکمیل شده و نتایج حاصل از آن جهت تعیین نمره ی تعهد حرفه ای دستیاران و سنجش روایی ساختاری پرسشنامه تحت بررسی قرار گرفت. هم چنین تاثیر فاکتورهای دموگرافیک بیماران بر میزان اعتماد آنان به پزشک سنجیده شد.
پرسشنامه از پایایی مناسب برخوردار بود. همبستگی نمره ی هر سؤال با امتیاز کل پرسشنامه، و هم چنین همبستگی بین سؤالات مناسب بود. میانگین نمره ی اعتماد بیماران به دستیاران 69/39 (7/6 = SD) از حداکثر 50 نمره به دست آمد. توزیع داده های حاصل از پرسشنامه از توزیع نرمال تبعیت می کرد. بین متغیرهای دموگرافیک بیماران با امتیاز حاصل از پرسشنامه ارتباط معنی داری دیده نشد.
ویراست فارسی پرسشنامه Wake-Forest از روایی ساختاری مناسبی برخوردار است و می تواند جهت سنجش میزان اعتماد بیمار به پزشک و هم چنین سنجش سطح تعهد حرفه ای پزشکان به کار رود. ادامه ی مطالعات جهت هم سو سازی این پرسشنامه با فرهنگ کشور توصیه می شود.

عملکرد سازمان های دولتی بر ارتقاء مشروعیت مردمی آن ها تاثیر می گذارد. بیمارستان های دولتی از جمله سازمان های عمومی هستند که عملکرد آن ها در افزایش اعتماد شهروندان به دولت نقش کلیدی ایفا می کند. پاسخگویی عمومی به عنوان یکی از شاخص های نرم عملکرد در ادبیات مدیریت در بخش دولتی حائز اهمیت فراوان است. دانش موجود بر تاثیر متغیرهای مختلف بر پاسخگویی عمومی اشعار دارد ولی به نقش شایستگی اخلاقی- اسلامی و فرهنگ خدمتگزاری نپرداخته است. هدف این پژوهش، بررسی رابطه ی شایستگی اخلاقی - اسلامی و فرهنگ خدمتگزاری با پاسخگویی عمومی است. پژوهش حاضر نوعی پژوهش توسعه ای است و استراتژی آن همبستگی است. مدل این پژوهش، در بیمارستان های دولتی شهر تهران آزمون شده است. در این پژوهش، دو سؤال مورد بررسی قرار گرفت: 1) تا چه حد شایستگی اخلاقی - اسلامی مدیران بیمارستان های دولتی پاسخگویی عمومی آن ها را افزایش می دهد؟ 2) تا چه حد فرهنگ خدمتگزاری تاثیر شایستگی اخلاقی- اسلامی مدیران بیمارستان های دولتی را بر پاسخگویی عمومی آن ها نسبت به بیماران ارتقاء می بخشد؟ نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد بین شایستگی اخلاقی- اسلامی مدیران و پاسخگویی عمومی رابطه ی معنی دار مثبتی وجود دارد. تاثیر شایستگی اخلاقی- اسلامی بر پاسخگویی عمومی حدود 04/0 درصد بود. هم چنین نتایج حاکی از آن بود که فرهنگ خدمتگزاری تاثیر شایستگی اخلاقی - اسلامی بر پاسخگویی عمومی را حدود 1/ 0 درصد افزایش می دهد.

تحولات دنیای کنونی در برگیرنده ی ویژگی هایی است که نیاز به رویکرد اخلاق در حرفه های مختلف را ضرورتی انکارناپذیر کرده است. در دهه ی گذشته با تلاش زیاد سعی شد آمادگی پرستاران برای شرایط جدید مراقبت بالا برود، اما طبق شواهد موجود در اکثر کشورهای جهان، حتی پرستاران با مدارج تحصیلی عالی در مورد مباحث اخلاقی توانایی ابراز عقیده نداشته یا به نحوی کنار گذاشته می شوند. مطالعات انجام شده در زمینه ی آموزش اخلاق نشان دهنده ی این است که هر چقدر مدت تحصیل افزایش می یابد بر میزان توانایی استدلال اخلاقی دانشجویان افزوده می شود. اما با این که پرستاران بالینی و دانشجویان پرستاری آموزش های تقریبا یکسانی در زمینه ی موضوعات اخلاقی می بینند، شواهد حاکی از آن است که توانایی استدلال اخلاقی این دو گروه با هم متفاوت است. بدین دلیل و به منظور به دست آوردن دیدگاه روشن تری از وضعیت استدلال اخلاقی در جامعه ی مورد بررسی، این مطالعه ی توصیفی - تحلیلی با هدف مقایسه ی استدلال اخلاقی دانشجویان پرستاری و پرستاران در برخورد با معضلات اخلاقی انجام شد. اطلاعات این پژوهش با استفاده از برگردان فارسی پرسشنامه ی آزمون معضلات اخلاقی پرستاری (Nursing Dilemma Test) که در سال 1981 توسط Chrisham تهیه شده و شامل 6 سناریو است، جمع آوری گردیده است. با وجود این که روایی و پایایی متن زبان اصلی این پرسشنامه مستند است، برای اطمینان از استفاده ی آن در زبان فارسی، اعتبار و اعتماد این پرسشنامه مورد سنجش قرار گرفت.
یافته ها نشان دهنده ی آن است که میانگین نمره ی استدلال اخلاقی دانشجویان از پرستاران بیش تر است و این اختلاف از نظر آماری معنی دار است (000/0 P=). در پرستاران با افزایش تجربه ی کاری میزان استدلال اخلاقی افزایش یافته است r = 0.222) 017/0= P) تفاوت معنی داری بین آشنایی قبلی با معضلات اخلاقی و استدلال اخلاقی در دو گروه وجود نداشت (478/0P=).
با توجه به این که توان ناکافی پرستاران در استدلال اخلاقی به ویژه در هنگام مواجهه با معضلات اخلاقی می تواند منجر به تصمیم گیری نامناسب و ایجاد استرس در آن ها شود، بر اساس نتایج این مطالعه، توصیه هایی برای تقویت توانایی های پرستاران در مواجهه با معضلات اخلاقی قابل ارائه است. با توجه به پایین بودن نمره ی استدلال اخلاقی پرستاران ضرورت یافتن راه های افزایش توانایی این گروه تاکید می شود.