نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 22، زمستان 1388)

هدف پژوهش حاضر، تهیه و تدوین دوره های تخصصی جدید در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی است. بدین منظور، برای طراحی دوره های جدید در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد گروه های کاری تشکیل شدند که هر گروه با مطالعه برنامه های پیشین و موجود سایر دانشگاه های معتبر دنیا و نظرخواهی از استادان این رشته در مورد برنامه های مطلوب، اقدام به تدوین مقدماتی هفت دوره تخصصی جدید کردند. سپس برنامه های مقدماتی هر دوره در گروه (متشکل از پژوهشگر و همکاران اصلی) هماهنگی و در دوازده جلسه بررسی و با اصلاحات تصویب گردید. در گام بعدی شورای پژوهشی پژوهشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی برنامه های مصوب گروه هماهنگی را بررسی کرد و برای هر برنامه ناظر تخصصی نیز انتخاب شد. ناظران برنامه ها را به دقت بررسی و نظرات خود را به مدیران گروه ها اعلام کردند. بدین ترتیب، طی ده جلسه برنامه های هفت گانه در شورای پژوهشی به تصویب رسید. در مرحله پایانی هر هفت برنامه به کمیته تخصصی برنامه ریزی تربیت بدنی و علوم ورزشی ارسال شد و طی چند جلسه برنامه ها تصویب شد و این کمیته برای تایید نهایی آن را برای معاون آموزشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری ارسال کرد. بدیهی است برنامه های موجود در این گزارش، همان برنامه های مصوب شورای پژوهشی پژوهشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی و کمیته برنامه ریزی تربیت بدنی و علوم ورزشی است. این برنامه ها همگی پس از آنکه در دفتر گسترش برنامه ریزی آموزش عالی بررسی می شوند، سرانجام شورای برنامه ریزی و گسترش آموزش عالی آنها را از سوی معاون آموزشی وزارت علوم به دانشگاه های کشور ابلاغ می کند.

هدف مقاله حاضر ارائه چهارچوبی جامع است که تمامی عناصر و مؤلفه های یک کتاب درسی دانشگاهی را برای ارزیابی این دسته از کتابها در بر می گیرد. برای رسیدن به این هدف چهارچوبهای در دسترس مختلفی، از قبیل چهارچوب کندلین و برین، ریورز و ماسوهارا بررسی شدند. نتایج این بررسی ها نشان می دهد که هیچ یک از آنها به تنهایی نمی تواند به منزله چهارچوبی جامع برای ارزیابی کتب درسی دانشگاهی باشد؛ بنابراین، با استفاده از این چهارچوبها و نیز پیشینه موجود، چهارچوب جامع جدیدی ارائه شد. برای اطمینان یافتن از جامعی و کاربردی بودن، از چهارچوب به دست آمده در ارزیابی چند کتاب درسی دانشگاهی استفاده شد و نتایج حاصل این موضوع را تایید کرد. برخی از عناصر و مؤلفه های چهارچوب جدید عبارت اند از: روش، هدف، نیازها و علایق فراگیران، ترتیب ارائه مطالب، اثربخشی، دقت و جذابیت.

این پژوهش، چگونگی کاربرد جنبه های بصری را در تولید کتابهای درسی دانشگاهی بررسی می کند. روش آن توصیفی تحلیلی و نیز به شیوه کتابخانه ای است. همچنین، موضوع آن در حیطه تحصیلات و تجارب تخصصی و حرفه ای نویسنده مقاله است. در انتخاب قلمهای مناسب برای کتاب درسی دانشگاهی و تعیین حروف، نباید از تنوع بیش از حد استفاده کرد؛ کاربرد حساب شده حروف کمک می کند تا خواننده اطلاعات را دسته بندی و تفکیک کند. اصطلاحاتی مانند «کرنینگ» توضیح داده می شود و به ویژگی های حروف در کاربردهای گوناگون اشاره می گردد. از قوانین دیداری گشتالت در چیدن عناصر بصری در دو صفحه مقابل هم کتاب درسی دانشگاهی و سامان دادن آنها می توان استفاده کرد و بیش از همه قانون «نقش و زمینه» در دستیابی به این هدف کاربرد دارد که دو شیوه چیدن عکسها از آن حاصل می شود. اصلهای مشابهت، مجاورت، مرتبه بندی نیز راه حلهایی برای توزیع عناصر بصری به وجود آورده اند که توضیح داده شده اند. مزایای بهره گیری از قوانین ادراک دیداری، به عنوان جمع بندی و نتیجه گیری نهایی در پایان مقاله می آید و توضیح مزیتهای نگاره های دیداری در این بخش پایانی ارائه می شود.

اعتبارسنجی تولیدات علمی، همواره یکی از مهم ترین دغدعه های مراکز پژوهشی که ارزیابی بروندادهای علمی پژوهشگران، مؤسسه ها، نشریه ها و کشورها را دنبال می کنند به شمار می رود. از سویی دیگر، از آنجایی که تولیدات علمی به عنوان بخشی از مهم ترین شاخصهای ارزیابی علم و فناوری به شمار می رود نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. از این رو، همواره قواعد، شاخصها و روش های گوناگونی به منظور ارزیابی تولیدات علمی، نشریه های علمی و دیگر عوامل تولید علم نظیر دانشمندان مطرح شده است که هر کدام از منظرهای گوناگون، به این مقوله توجه می کنند. بنا بر همین ضرورت، این مقاله در نظر دارد تا ضمن بیان اهداف و کاربردهای این نوع مطالعات، به حوزه های مرتبط با ارزیابی علم و فناوری اشاره کند، با نگاهی دقیق تر به معرفی ابعاد، شاخصها و روش های مورد استفاده در مطالعات کتاب سنجی بپردازد و جایگاه و اهمیت آن در مطالعات علم سنجی را بررسی نماید.

از دیرباز در ایران و جهان غیرغرب در استفاده از میراث فکری و تمدنی مغرب زمین، مناقشه ها و مباحث پرشوری جریان داشته است. اکنون پس از چنددهه تا حدودی معما حل شده است. جذب حداکثری فناوری ها و علوم سخت و علوم طبیعی بی دغدغه در دستورکار سیاست گذاران فکری و اجرایی کشورها قرار گرفته است؛ اما در حیطه علوم انسانی ضمن پذیرش عقب ماندگی در این حوزه و با ارج گذاری به میراث تمدن مغرب زمین، باید اخذ و اقتباس نقادانه و اجتهادی آن در قالب رهیافت بومی سازی در دستور کار قرار گیرد. این شیوه به نوعی دیگر حتی در کشورهای پسااستعماری در جوار امریکا، نظیر کانادا، پیگیری شده است. مؤلف می کوشد تا محتوای مقاله رهیافت بومی سازی علوم انسانی در تدوین کتب درسی علوم انسانی را به طور عام و علوم سیاسی را به طور خاص، کاربردی و قالب ریزی کند و ضمن ساده سازی عمدی رهیافت بومی سازی برای افزایش سهولت فهم و کاربرد، با ذکر مثالهایی منظور خود را نشان دهد. خطوط کلی این مقاله مباحث هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی است. هر یک از این ارکان سه گانه، خود به اجزاء فرعی و فرعی فرعی تری تقسیم شده است.

شالوده دستور نظام مند نقش گرای هلیدی را این اصل تشکیل می دهد که هدف اصلی زبان انتقال معناست و به همین منظور گویشوران برای تبادل معنا متن را می سازند؛ یعنی در متن آنچه اهمیت دارد، رد و بدل کردن معناست. از سوی دیگر، یکی از ارکان حائز اهمیت در کتابها، بخصوص کتابهای درسی دانشگاهی، نحوه تالیف است، به گونه ای که علوم مربوط به صورت معنامند به خواننده منتقل شود. هدف از تدوین این مقاله بررسی فرانقش متنی در کتابهای درسی علوم انسانی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت) در چهارچوب دستور نظام مند نقش گرای هلیدی است. روشی که در این تحقیق به کار رفته، توصیفی تحلیلی است. نتیجه تحقیق بیانگر آن است که جایگاه آغازگر در زبان فارسی معنامند است و پرداختن به آن در تدوین و تالیف کتب درسی دانشگاهی بسیار اهمیت دارد.