فصلنامه پژوهش های منطقه ای
شماره 4 (تابستان 1389)

مسلمانان اسلاو جنوبی، با وجود خاطرات فرح انگیز از میراث افتخارآمیز علمی خود و بزرگان پرشمار تاریخ منطقه ی بالکان که تمام جهان اسلامی بدان ها می بالد، هرگز مغلوب و مقهور هجمه های مدرنیسم نمی شدند مگر زمانی که مبانی اصلی علم آن ها عمیقا مورد تعرض، واقع و مفهوم جدیدی از علم محقق می گشت که تمام سنت متقدم عقلانی را با بدعت مساوی بداند و به تبع آن، ارزش عالمان سابق را از بین برده و آثارشان را از میراث علمی آن مردم حذف نماید. بدین جهت، اتریش مجارستان بی درنگ ایده ی ضرورت دنیوی سازی و به اصطلاح به روزسازی نظام آموزشی مسلمانان دین مدار را مطرح نمود. روشنفکران از میان مسلمین اسلاو جنوبی هم، در پایان قرن نوزده و آغاز سده ی بیستم، با شعار ضرورت پیشرفت، مردم خود را به سمت حوزه ی معرفتی جدید علم مدرن هدایت نمودند. برخی از مسلمانان، که در فرهنگ دینی خود نهاد علم را همیشه مقدس می شمردند، با غفلت از زمینه های معرفتی و استعدادهای فرهنگی علم تجربی ای که آن را مایه ی تعالی غرب می دانستند، در انتقال سریع و عجولانه ی نتایج آن علم سطح وسیعی از جامعه ی خود سهیم شدند. آن ها تنها راه حفظ اسلام را در این دیدند که نشان بدهند پیام دینی اسلام هیچ ناسازگاری ای با علم جدید ندارد و لذا جریان های متعدد و متنوع نوگرایانه ی دینی، هر کدام اسلام و آموزه های الهی و مقدس آن را در قالب نظام های معرفتی جدیدی تفسیر می کردند که بسیاری از مبانی آن نظام ها، حضور عناصر علمی، انسان شناختی و اجتماعی سیاسی وحیانی را در چهارچوب های شناختی خود تحمل نمی کردند. این که آموزش اسلامی اسلاوهای جنوبی، در آغاز سده ی بیستم، به دلایل گوناگونی وارد یک دوره ی بانشاط خود شد غیر قابل انکار است. لیکن، آن چه که باید زیر ذره بین تحقیق قرار گیرد میزان موفقیت نیروی روحانیت است در این که در متن اصلاحات سریع مدارس علمیه، متعهد به مبانی اصیل حوزه ی معرفتی اسلام بماند و نه آن که پیشرفت را، لزوما، با مدرنیسم برابر انگارد.

منطقه بالکان یکی از نقاط مهم دنیا می باشد که از لحاظ مذهبی تنوع زیادی داشته و از گذشته دور تا به حال به دلیل گرایشات مختلف دینی، مذهبی و قومی، جنگ های مختلفی در این منطقه شکل گرفته است. مسلمانان بجز در دوره عثمانی، در سایر زمان های تاریخی، همواره تحت فشار حاکمان بوده اند. یکی از ویژگی های بارز مسلمانان این منطقه آن است که آنها به جای تاکید بر زبان یا قومیت، اسلام و تصوف را مهم ترین عنصر هویت ساز خود قلمداد نموده و لذا بر همین مبناست که آنها تحت فشارهای حکومت های مختلف، هویت خود را حفظ نموده اند. در سال های اخیر، کشورهای فرامنطقه ای برای رسیدن به ساختارهای اجتماعی فکری همسو در منطقه بالکان و هدایت کشورها به سمت سیاست های مطلوب خود، با قلمداد نمودن تصوف به عنوان فرصت/ تهدید، درصدد بهره مندی از این موقعیت برآمده و از این روی نهادهای ایرانی با توجه به اهمیت فرهنگ ایرانی اسلامی در منطقه و انگاره های مشترک بین صوفیان و شیعیان، لازم است تا برنامه های متناسب با این ظرفیت ها را در پیش گیرند. در این راستا نگارندگان این مقاله با بررسی روند تاریخی تصوف و طریقت های صوفیه معاصر در منطقه بالکان، بدنبال آن هستند تا ضمن رقیب شناسی در نحوه تعامل با صوفیان منطقه، راه کارهایی را جهت بهره مندی بهتر از ظرفیت های موجود تمدن اسلامی و مشترکات فرهنگی ارائه دهند.

در این نوشتار گزارشی از موقعیت اسلام و مسلمانان در آلبانی و تهدیدهای تاریخی و مدرن نسبت به آنها ارائه شده است. تامل در هویت تاریخی اسلامی اکثریت قوم آلبانی، و تهدیدهای سازماندهی شده ی امروزین در مقابل آن، بیننده را نسبت به آینده ی این «هویت» ناامید می کند. نمونه ای از منشورات عرفانی تاریخی که در سرزمین آلبانی منتشر شده است و در این نوشتار بدان اشارت رفته است نمایی از حضور پرقدرت اندیشه ی اسلامی است. اما بعد از سقوط امپراطوری اسلامی نقطه ی ضعف هویت اسلامی آغاز می شود و در دوران حاکمیت کمونیسم با دین ستیزی شدید حاکمیت کمونیسم در آلبانی اوج می گیرد. پایان دوران کمونیسم و آغاز دوران به اصطلاح دموکراسی فضای جدیدی برای آزادی ادیان در آلبانی می آفریند اما گویی نظام مهندسی شده سیاسی، آموزشی، فرهنگی، رسانه ای و اقتصادی پس از سال 1990در پی آن است که هویتی نو به مردم آلبانی بدهد و آن هویت جدید چیزی جز اروپایی و مسیحی شدن نیست. سئوال اینجاست که برای بازگشت به هویت اسلامی در آلبانی چه باید کرد؟ دلایل ضعف هویت اسلامی در این سرزمین چیست؟ نوع برخورد غربی ها با آلبانی و تفاوت برخورد کشورهای اسلامی با آن چیست؟ و در نهایت چه باید کرد؟

در این مقاله فرهنگ مردم ترکیه به اجمال بررسی شده است. مطالب مطرح شده در آن از دایره المعارف فرهنگ کشورها به صورت برگزیده ترجمه گردیده است. از جمله عناوینی که در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته عبارتند از: روابط قومی، تغذیه، طبقات اجتماعی، وضعیت سیاسی، رفاه اجتماعی، ازدواج و خانواده، آداب معاشرت، جشن های عمومی دین و اعتقادات، ادبیات، هنر و وضعیت علوم.

بکتاشیان بخش بزرگی از مسلمانان علوی آلبانی محسوب می شوند. سابقه ی طریقت آنها به عارف قرن هشتم حاج بکتاش ولی باز می گردد. او عارفی از نیشابور ایران بود که احتمالا شاگرد طریقتی سید احمد یسوی بوده است. حاج بکتاش ولی بی هیچ کم و کاست عارفی شیعی بوده است. آنچه اکنون در میان بکتاشیه به عنوان اصول اعتقادات رواج دارد نیز منشا شیعی آن را تایید می کند. نویسنده این اثر سعی کرده است خلاصه ای از تطور تاریخی و اعتقادات بکتاشیه آلبانی را بیان نماید. البته اشکالاتی هم بر نوشتار او وارد است خصوصا آنجا که اعتقاد به تناسخ را به عنوان یکی از گزاره های باور بکتاشی می داند که در پانویس به آن اشارت رفته است. بعد دیگر این نوشتار که به طور خلاصه در صفحات انتهایی آن آمده است، امتزاج این طریقت و شخصیت های خاصی از آن در سیاست ناسیونالیستی آلبانی است که این خود نیز معلول عواملی تاریخی در رابطه ی بکتاشیه با دولت عثمانی می باشد.