نشریه مطالعات ملی
پیاپی 2-3 (زمستان 1378 و بهار 1379)

فصلنامه ی مطالعات ملی سلسله مباحثی را در باب «همبستگی و وفاق اجتماعی» با حضور اساتید حوزه های مختلف علمی آغاز نموده است. مباحث مربوط به نخستین نشست پیرامون این بحث، در شماره ی اول فصلنامه به چاپ رسید و اینک دور دوم این گفت وگوها را در محضر استادان ارجمند آقایان؛ دکتر مسعود چلبی دانشیار جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر محمدرضا تاجیک استادیار علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر حمید احمدی استادیار علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دکتر مجتبی مقصودی استادیار علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی و آقای نورالله قیصری عضو هیات علمی پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی و دبیر سرویس مقالات فصلنامه، دنبال می نماییم.

تاریخ کشور ایران شاهد رخدادهای سیاسی، اجتماعی متعددی بوده است که در مقاطع مختلف به وقوع و حیات اجتماعی آن را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. یکی از این رخدادهای بسیار مهم که به تاریخ معاصر ایران مربوط می شود وقوع «نهضت ملی شدن صنعت نفت» است.
در این نوشتار تلاش شده است زمینه ها و ریشه های تاریخی، سیاسی و اجتماعی پیدایش نهضت ملی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. از جمله بسترها و زمینه ها، آزادی نسبی سیاسی داخلی و فرصت ها و امکانات فراهم شده ی بین المللی در سایه دگردیسی ناشی از جنگ بین الملل دووم است که بدان استناد شده است. نویسنده به علل ناکامی نهضت که از پشتوانه مردمی برخوردار بود و اثرات الهام بخش و مثبت منطقه ای و حتی جهانی داشت اشاره می کند. نارسایی در سیاست خارجی کشور، فقدان وحدت نظر و اشتراک مساعی در میان نخبگان سیاسی، اعمال نفوذ بیگانگان به عنوان برخی علل و عوامل داخلی و خارجی نافرجامی و عقیم ماندن نهضت ملی شدن صنعت نفت مطرح شده است.

در این مقاله محقق تلاش می کند ارتباط مفاهیم وفاق اجتماعی، فرهنگ سیاسی و مشروعیت سیاسی را مشخص سازد و پلی نظری میان این مفاهیم برقرار کند. در دنباله پس از ارایه تعاریف دیدگاه تنی چند از نظریه پردازان مفهوم وفاق اجتماعی و فرهنگ سیاسی به نقد کشیده می شود و با استفاده از بحثی نظری، مفهوم وفاق اجتماعی در ایران در دوره های مختلف زمانی تشریح می شود.

نوروزی از بزرگ جشن های اقوام ایرانی و میراث فرهنگی گذشتگان است. در بخش نخست مقاله، نویسنده با تکیه بر ایرانگیر بودن بزرگداشت آیین نوروزی و شرکت فعال توده های میلیونی در آن، جشن بهاری را نمادین از پیوند و همبستگی ملت ایران می پندارد و معتقد است مردم با مشارکت در سور و جشن و پیروی از آداب و رسوم کهن، همدلی، هم اندیشی و همکنشی خود را به گونه ای نمادین به نمایش می گذارند و حداقل سالی یکبار، آگاهانه یا غیرآگاهانه، پیوند و پیمان خود با نیاکان و خویشان را تجدید می کنند و به این میراث کهن و میثاق فرهنگی جان دگر می بخشند.
در بخش دوم، در پیگشت اسطوره ای خاستگاه نوروز، نویسنده به پیوند اسطوره ای خورشید با جمشید و جمشید با نوروز می پردازد و خاستگاه طبیعی اسطوره ای «جمکرد» را به روایت «بندهش» و شاهنامه فردوسی مورد توجه قرار می دهد.

از آنجا که مذهب عنصر مهم در شکل گیری وفاق در جامعه ی ماست، شناسایی، تبیین و به دست دادن راه کارهای تقویت آن، بدون بررسی مقوله ی وفاق در منابع مذهبی امکان پذیر نیست. این مقاله برای به دست دادن قرایتی از وفاق بر مبنای متون مذهبی نگاشته شده است و آیات و روایات ناظر بر مفهوم وفاق، شیوه ها و راه کارهای وفاق آفرینی و حفظ و تقویت آن را مورد مطالعه قرار می دهد.

- وفاق چیست؟
- چرا وفاق امری معقول و هنجاری پذیرفتنی است؟
- چگونه وفاق به دست می آید؟
قانون اساسی یکی از مهم ترین دستاوردهای انقلابهاست. اصلی ترین کارویژه هر قانون اساسی آفرینش وفاق است. وفاق به پنج نوع میثاقی، ارزشی، شناختی، منزلتی و نقشی قابل تقسیم است. این مقاله تلاشی است برای بررسی محتوا و مضمون وفاق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تا در مورد ماهیت، دلایل معقولیت و شیوه های اکتساب انواع وفاق پاسخ های عام و آغازین بیاید تا مدخلی برای بررسی های آتی باشد.

تنوع در سطح ملی و در امتداد مرزبندی های قومی، نژادی، زبانی و یا مذهبی از جمله واقعیت های موجود در اکثر کشورهای جهان است. نویسنده در این مقاله ضمن ارایه تعریفی از قوم و تاریخچه ای از قومیت و چگونگی تبدیل گروه های قومی به دولت های ملی؛ ظهور ناسیونالیسم قومی را محصول گروه های قومی سیاسی شده در فرایند نوسازی ارزیابی کرده، شیوه ی برخورد با مسایل و مشکلات ناشی از تنوع قومی و حقوقی اقلیت ها در غرب را با کشورهای در حال توسعه متفاوت دانسته است.
مولف با بهره گیری از مطالعات بین ررشته ای، به ویژه طرح نظریات مارکسیست ها، لیبرالیست ها، کهن گرایان و ساختارگرایان در قبال قوم و قومیت، آسیب پذیری های احتمالی یکپارچگی و وحدت ملی کشورهای در حال توسعه را از خلال نظریه پردازی پژوهشگران حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روان شناختی مورد توجه قرار می دهد. نویسنده با تفکیک دو مفهوم «یکپارچگی» و «مشابه سازی» در فرایند دولت ملت سازی، دستیابی به آرمان وحدت ملی را با ظهور نهادهای جامعه مدنی و توزیع مناسب منابع اجتماعی اقتصادی و قدرت سیاسی همیشه و عجین می بیند.

هویت از جمله مفاهیمی است که در علم جامعه شناسی درباره ی آن دیدگاه های مختلف مطرح شده است. به طورکلی، دو رهیافت در بررسی این مفهوم وجود دادر، رهیافتی که هویت و نحوه ی شکل گیری آن را به مسایل روانی و فردی ارتباط می دهد و رهیافتی که هویت را مقوله ای اجتماعی می داند. در این مقاله ضمن بررسی این دو دیدگاه و طرح نظریات جدید درباره ی هویت، به بحث از ماهیت، ارتباط آن با مفاهیمی چون خلق و خوی جمعی و پیدایش انگاره های شخصی و جمعی پرداخته شده است. فرایند هویت شناسی با واحدها و اجتماعات انسانی سنتی و مدرن، ویژگی های هویت شناسی در هر کدام از این انواع و مسایلی که بر سر راه فهم هویت با عنایت به واقعیات اجتماعی جدید چون تقسیم امپراتوری های بزرگ به دولت های کوچک وجود دارد، از جمله مسایل دیگری است که مورد تامل واقع شده اند.

ایلات و عشایر که بخش قابل توجهی از جمعیت کشور ما را تشکیل می دهند، از جمله زحمتکش ترین اقشار جامعه هستند. عشایر با کوله باری از استضعاف، مشکلات طاقت فرسای زندگی را مظلومانه بر دوش می کشند. یکی از این ایلات، ایل بزرگ «قشقایی» است که به صورت پراکنده در فارس و صفحات جنوبی کشور مستقر است و نقش فعالی در تحولات سیاسی اجتماعی معاصر داشته است. در شماره حاضر بخش «ایران شناسی» فصلنامه به معرفی اجمالی این ایل پرداخته شده است.
نویسنده ی مقاله که خود در یک خانواده ی عشایری قشقایی دیده به جهان گشوده است پس از ذکر مقدمه ای درخصوص وجه تسمیه ی کلمه «قشقایی»، به طور مختصر پیرامون مسایلی چون زبان و مذهب قشقایی ها، موقعیت جغرافیایی قشلاق و ییلاق، جمعیت، ساخت سیاسی و اجتماعی، اقتصاد ایل و در نهایت سیاست پهلوی ها (پدر و پسر) و جمهوری اسلامی ایران نسبت به قشقایی ها به بحث می پردازد.

هر ملت و جامعه ای دارای فرهنگ و تمدن خاص خود است که از عناصر متفاوتی تشکیل شده است. مطابق نظر مردم شناسان مناسک، سنت های آیینی، اعیاد و اسطوره ها بخشی از این عناصر می باشند که دارای کارکردهای مختلفی هستند. برخی از این عناصر دارای دامنه ی محدودی بوده و محصور به یک خرده فرهنگ هستند و برخی دیگر از چنان گستردگی و دامنه ی وسیعی برخوردارند که به عنوان جزیی از فرهنگ و هویت ملی محسوب می گردند.
به منظور بررسی چگونگی پیدایش و اشاعه ی فرهنگ در بستر جغرافیا، ویژگی های سنت ها، مناسک و آیین های ملی و دینی و کارکردهای آن در ایران، از جناب آقای دکتر اصغر عسگری خانقاه استاد مردم شناسی دانشکده حقوق علوم اجتماعی دانشگاه تهران دعوت نمودیم تا در گفت وگوی علمی شرکت کنند. این گفت وگو در پایان اسفندماه 1378 با حضور آقایان دکتر احمد رضایی سردبیر سرویس معرفی و نقد کتاب و داود میرمحمدی دبیر سرویس گزارش های فصلنامه صورت گرفت. در زیر مطالب این گفت وگو را پی می گیریم.

فصلنامه مطالعات ملی همسو با جهت گیری کلی هر شماره اقدام به برگزاری سلسله سخنرانی های تخصصی در موضوعات مختلف می نماید. آنچه در این شماره می خوانید گزارش سخنرانی دکتر احمد رضایی تحت عنوان «وفاق اجتماعی در هند» است که در محل دفتر فصلنامه انجام گرفت.

در فرهنگ، سنن و رسوم هر ملتی روزهایی وجود دارد که بن مایه ی تاریخی و فرهنگی دارد و جلوه های نمادینی از باورها و هویت فرهنگی و تاریخی ملت را به نمایش می گذارد.
جشن ها و سنت های مربوط به سال نو یکی از شایع ترین آیین هایی است که هر سال با آغاز فصل بهار و شروع سال جدید در ایران برگزار می شود. عید نوروز، جشن سال نو ایرانیان، به دلیل برخورداری از دورن مایه های فرهنگی، تاریخی و اخلاقی و هم چنین مصادف بودن با تجدید حیات طبیعت و شکفتن دوباره ی گل ها، از ویژگی هایی برخوردار است که آن را از دیگر اعیاد مربوط به سال نو سال سایر ملل و اقوام متمایز می سازد.
با وجود گذشت سالیان بسیار و سیر پرفراز و نشیب تاریخ، هم چنان نقش دلپذیر نوروز بر تارک استوار و پایدار فرهنگ ایرانی، پایدار مانده و علاوه بر ایران در سایر نقاط جهان، از استانبول گرفته تا آسیای میانه و از شبه قاره تا چین، هر آنجا که از فرهنگ و تمدن کهن ایرانی اثر بر جای مانده است، و هر جا که ایرانی وجود دارد، لحظه ی پر شکوه رسیدن این رسم دیرینه ی فرهنگی شادمانه جشن گرفته می شود
سازمان فرهنگ و ارتباط اسلامی، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، با هدف معرفی فرهنگ و رسوم ایرانی به مردم دیگر کشورها و بررسی چگونگی بر پایایی مراسم و آیین نوروزی در کشورهای آسیای میانه و قفقاز و سایر نقاط جهان، در 15 فروردین ماه 79 سمینار علمی یک روزه ای با حضور جمعی از استادان دانشگاه های داخلی و خارجی و صاحبنظران برگزاری کرد.

زبان فارسی رمز هویت ملی ما ایرانیان است[1]. اهمیت و جایگاه زبان فارسی در تعیین هویت ملی و تحکیم وحدت وفاق اجتماعی بر کسی پوشیده نیست. این زبان حامل فرهنگ کهنسال و دیرپای ایرانی و اسلامی است. هزاران اثر ادبی و علمی به این زبان نگاشته شده و حوزه ی نفوذ آن علاوه بر فلات ایران تا شبه قاره هند، کشورهای آسیان میانه، آسیای صغیر، بین النهرین و کشورهای ساحلی خلیج فارس گسترده است. به تصریح قانون اساسی، زبان فارسی، زبان رسمی ایران محسوب می گردد؛ زبانی که پیوستگی های تاریخی استوار دارد و برای بیان ظریف ترین و عمیق ترین اندیشه ها، احساسات و عواطف دارای بنیه ی حیاتی بی نظیری است.
«زبان»، این عنصر اساسی تحکیم ملیت و وحدت، از آن جهت که جنبه ی رسمی به خود می گیرد، محتاج نگهبانی، حراست و قانون گذاری برای تقویت و گستردگی دامنه و شمول است. دستیابی به این مهم مستلزم فعالیت های همه جانبه و سنجیده ای است تا بتوان در سایه ی آن این درخت کهن و تنومند را از آفات مصون داشت و در بهبهود، ارتقاء و افزایش ثمره ی آن کوشید. بر این اساس به وجود مرکز یا تشکیلاتی مقتدر و متخصص نیاز است تا با بهره گیری از مجموعا تلاش ها و تحقیقاتی که در عرصه های گوناگون زبان و ادبیات صورت می گیرد، با تعاطی افکار و تضارب آراء به نظریه ای واحد و عاری از تشتت و اختلاف رسید. تاسیس «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی در راستای نیل به این هدف صورت گرفته است.
[1]. از سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار با میهمانان شرکت کننده در مجمع بین المللی استادان زبان و ادب فارسی، شنبه 16 دی ماه 1374.

جان دبلیو فرایسن، استاد بخش شیوه ی آموزش و مطالعات اداری در دانشگاه کالگری است که دروس «آموزش های چندفرهنگی» و «آموزشی بومی» را تدریس می کند. او در این حوزه تعداد زیادی کتاب و مقاله به رشته ی تحریر در آورده است که از آن میان می توان به «مدارس با یک هدف» و «مارپیچ فرهنگی» اشاره کرد.
جان فرایسن در کتاب «زمانی که فرهنگ ها با هم برخورد می کنند» بر این باور است که کانادا، متشکل از گروه های قومی متفاوت، واقعیت چندفرهنگی بودن را نمایش می دهد؛ با نمایشی که چیزی نیست جز حضور گوناگونی های متعارض در قالب جغرافیایی واحد. با توجه به این عینیت جوهری، سوال اصلی این کتاب 208 صفحه ای این است: تا چه حد امکان دارد که یک ساختار اجتماعی پویا، ضمن حفظ و اشاعه ی فرهنگ گروه های مختلف تشکیل دهنده ی خود، تمامیت ساختار و تداوم خود را نیز محفوظ دارد؟ (ص 17)
نویسنده ی کتاب، به مانند دیگر لیبرال های غربی، معتقد است که نزدیکی فرهنگ ها در ضمن حفظ هویت اقوام و نگهداشت انسجام ساختاری جوامع در عین حفظ تعارض آبشخوری جز آگاهی ندارد؛ که این نیز از بستری جز آموزش برنمی خیزد.

چاپ دوم کتاب نظم اجتماعی در نظریه های جامعه شناسی، تالیف و. و. شاروک، به اهتمام پیتر ورسلی، در سال 1984 به عنوان بخشی از کتاب «مقدمه ای بر جامعه شناسی»[1] از سوی انتشارات پنگوین منتشر شده است. این کتاب به زبان فارسی توسط دکتر سعید معیدفر عضو هیات علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران ترجمه شده و مترجم با افزودن یادداشت هایی به عنوان خلاصه ی مطالب هر فصل به علاوه نمایه موضوعی و نمایه نام اشخاص بوسیله ی موسسه فرهنگی، انتشاراتی تبیان در 195 صفحه در قطع رقعی به بازار کتاب عرضه داشته است. نظر به آشنایی بیشتر مترجم محترم با ویژگی های اثر مذکور از ایشان تقاضا شد تا معرفی این کتاب را برعهده بگیرند. ضمن تشکر از پاسخ مثبت دکتر سعید معیدفر به این درخواست، متن معرفی کتاب «نظم اجتماعی در نظریه های جامعه شناسی» را در ذیل می خوانیم. [1]. Introducing Sociology

در اوایل دهه ی 1990 میلادی و بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و موضوع «هویت خواهی های قومی و نسبت آن با دولت های ملی و ساختار نظام بین الملل از رونقی جدید و مضاعف برخوردار شد.
با درک چنین حساسیتی انتشار کتاب «قومیت و قوم گرایی در ایران؛ از افسانه تا واقعیت»* استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران اقدامی به موقع در پاسخگویی به تقاضاهای فزاینده ای تلقی می شد که در جامعه علمی اجرایی کشور پدید آمد.
این کتاب در 447 صفحه شامل: مقدمه، هفت فصل و جمع بندی نهایی به اهتمام «نشر نی» در سال 13787 به زیور نشر آراسته شد.
در مقدمه ی کتاب نویسنده ابتدا روش خود را بیان می دارد که از روش تاریخی تطبیقی بهره برده است و به دلیل این که روش های موجود را به نقد کشیده و رویکرد غربی به این مساله را با تجدید نظر پذیرفته است، مطلب حاضر را تلاشی بین رشته ای تلقی کرده است و به دلیل این که موضوع مطالعه به ایران اختصاص دارد، از آن به عنوان مطالعه ای موردی یاد کرده است.(ص 19)


* کتاب های؛ رشه های بحران در خاورمیانه، حزب بعث در جهان عرب، سیاست خارجی امریکا در خاورمیانه، ایران: روایتی که ناگفته ماند، جنبش های اسلامی در جهان عرب و تاریخ انقلاب فلسطین، شریعتی در جهان و پیامبر و فرعون از دیگر آثار منتشره دکتر حمید احمدی می باشد.