نشریه امامت پژوهی
پیاپی 3 (پاییز 1390)

یکی از دلایل متقن و مستند بر امامت و خلافت حضرت امیرالمومنین علیه السلام آیه شریفه مباهله است. در این آیه خدای تعالی به پیامبرش دستور می دهد که مجادله کنندگان با حق را به مباهله فرا خواند تا هردو گروه به همراه فرزندان، زنان و کسانی که به منزله نفس و جان ایشانند در این امر شرکت کنند. خدای تعالی خطاب به رسول خویش می فرماید:((إن مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له کن فیکونQ الحق من ربک فلا تکن من الممترینQ فمن حاجه فیه من بعد ما جاءه من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنه الله علی الکاذبینQ إن هذا لهو القصص الحق و ما من إله إلا الله وإن الله لهو العزیز الحکیمQ فإن تولوا فإن الله علیم بالمفسدین)).[1]و رسول خدا ص پیرو این دستور الاهی به همراه حسنین علیه السلام به عنوان مصادیق «فرزندانمان»، و صدیقه طاهرهعلی ها السلام، به عنوان مصداق «زنانمان»، و حضرت امیرالمومنین علیه السلام، به عنوان مصداق «جانمان»، برای مباهله با مسیحیان نجران خارج شدند. اما مسیحیان که از راستی ادعای پیامبر اکرم ص آگاه بودند و با دیدن این صحنه بر یقینشان افزوده شده بود، از ترس هلاک، حاضر به مباهله نشدند.

حکمت 190 نهج البلاغه به دو گونه نقل شده است. در چاپ محمد عبده و صبحی صالح این گونه آمده است:«وا عجباه! ا تکون الخلافه بالصحابه و القرابه؟» و در تصحیح فیض الاسلام و نسخه ابن ابی الحدید، این گونه آمده است:«وا عجبا! ا تکون الخلافه بالصحابه و لا تکون بالصحابه و القرابه؟!»«وا عجبا، ان تکون الخلافه بالصحابه و لا تکون بالصحابه و القرابه!»[1]در سال های اخیر، بحث و جدل هایی درباره این حکمت نهج البلاغه درگرفته و اتهام تحریف و دست اندازی در تصحیح متون مطرح شده است که در این مقاله به برخی از آنها خواهیم پرداخت. قصد آن داریم که با بررسی اسباب صدور کلام از امام علی علیه السلام و جمع کردن نقل های متفاوت آن، قول صحیح را ترجیح دهیم. این متون، اولا، قابل بحث سندی نیستند (چون هیچ یک سند ندارند)؛ ثانیا یک متن، حتی اگر سند صحیح هم داشته باشد، نباید از حیطه نقد متن خارج شود.

در این اثر مطالبی درباره معرفت و شناخت امام به نگارش درآمده که در نظام معرفتی، دینی و عملی و نیز نمادهای اجتماعی مسلمانان جایگاه مهمی دارد براین اساس است که دانشمندان شیعه و سنی در اصل مساله لزوم معرفت امام، تقریبا اتفاق نظر دارند و تنها در ادله و حدود آن اندک تفاوت هایی وجود دارد؛ چنانچه ما در پی جویی این مسئله، بحث را در دو محور جدا گانه از دیدگاه شیعه وسنی مورد بررسی قرار دادیم و نتیجه گرفتیم که اهل سنت به این مسئله با نگاهی تاریخی و ضرورت های اجتماعی نگریسته است؛ اما امامیه برخلاف اهل سنت، مسئله معرفت و شناخت امام را بسیار مهم تلقی کرده و با استناد به منابع دینی و اعتقادی مورد بررسی قرار داده است. در تبیین این بحث به طور مفصل به اصل این مسئله و نیز حدود و مراتب معرفت امام، با ادله از عقل و نقل، پرداخته شده است.

مقاله زیر با عنوان «امام و قوای بصری»، یکی از نوشته های اوست که گرچه ممکن است صرفا مقاله ای گزارشی در مورد یکی از توانایی های امام در امامت شیعی باشد؛ اما همان گونه که خواهیم دید پاورقی های مفصل و متنوع او در این مقاله و مراجعه او به منابع فراوان متنوعی چون: علل الشرائع صدوق، مناقب ابن شهرآشوب، کامل الزیارات ابن قولویه، اکمال الدین صدوق، المختصر حلی، الخرائج و الجرائح قطب راوندی، بصائرالدرجات صفار قمی، الاحتجاج طبرسی، دلایل الإمامه طبری، اثبات الهداه عاملی، تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام، تفسیر عیاشی، تفسیر صافی فیض، تفسیر علی بن ابراهیم قمی، کافی کلینی، بحارالانوار مجلسی، رسائل شریف مرتضی، الاختصاص مفید، مرآهالعقول مجلسی، تفسیر البرهان بحرانی و دیگر منابع نشان می دهد که تا چه حد و با چه دقتی، حتی در موضوعی جزئی به مطالعه و بررسی و مرور منابع، از جمله منابع شیعی پرداخته است.

تفسیر نادرست مفاهیم دینی که ناشی از عواملی چون بدفهمی یا غرض ورزی است، مشکلات وخطراتی جدی بر جامعه دین داران تحمیل می کند. برای جلوگیری از آسیب اعتقادی در اجتماع دینی، قبل از هر چیز نیازمند فهم صحیح مفاهیم دینی می باشیم. در این راستا ابتدایی ترین و صحیح ترین اقدام، رجوع به منابع اصیل دین (کتاب و سنت) است.
در برخورد با مشکل انکار امامت یا تحریف معنای حقیقی آن نیز مراجعه به متون وحیانی، اولین و ضروری ترین اقدام به نظر می رسد. این که امام کیست؟ مقام و اوصاف اختصاصی امام چیست؟ ما در قبال وی چه وظیفه ای داریم؟ و سوالاتی از این قبیل، جز با تبیین دقیق آیات و روایات مربوط به این موضوع، پاسخ صحیح داده نمی شوند.
در مواردی مشاهده شده که با ارایه برداشت ها و قرائت های جدید و خودساخته از مفهوم امامت، قلب ماهیتی در چیستی این مقام به وجود آمده؛ مثلا تفسیر مقام امامت به یک مقام باطنی و محدود کردن آن به ارتباطات شخصی، تفسیری است که نه تنها دلیل شرعی معتبری ندارد، بلکه به عکس با بسیاری از نصوص و آموزه های متقن شیعی مغایرت دارد.

یکی از سوالاتی که درباره واقعه غدیر خم ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده و گاهی هم از آن سوء استفاده می شود، این است که با وجود انبوه حاضران در غدیر خم چرا بعد از پیامبر به فرمان او در غدیر توجه نشد؟ چه بسا کسانی در مواجهه با این پرسش چنین نتیجه بگیرند که یا آمار بالای حاضران در غدیر اشتباه است یا انتصاب علی علیه السلام به مقام ولایت دروغ است و این دو قابل جمع نیستند. کسانی که چنین نگاهی به ماجرای غدیر دارند، در ذهن خود پیشاپیش نوعی تقدس را نسبت به صحابه پیامبر مفروض گرفته اند؛ به این معنا که اگر واقعا این جمع کثیر از صحابه در روز غدیر حاضر بودند و اگر واقعا پیامبر ص علی علیه السلام را به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود، محال بود اصحاب او پس از وفاتش با فرمان او مخالفت کنند.

غدیرخم یکی از مهم ترین، کلیدی ترین و سرنوشت سازترین نقاط تاریخ اسلام است که درآن، دست کم به اعتقاد شیعه، رسول خدا ص سرنوشت آینده جهان اسلام را تعیین کردند و نسبت به موضوع مطرح شده در آن، از امت اسلام بیعت و پیمان وفاداری گرفتند. این رویداد را می توان از میان دیگر رویدادهای دوران رسالت پیامبر ص، بارزترین نقطه ای دانست که خاستگاه اصلی شیعه از آن جاست و باز هم دست کم به اعتقاد شیعه، بحث وفاداری یا عدم وفاداری به پیمان مطرح شده در آن است که امت اسلامی را به دو گروه مهم شیعه و غیرشیعه تقسیم کرده است. غدیرخم با این دیدگاه، همواره و برای همیشه تاریخ، موضع ظهور تمایز اصلی میان شیعه و غیرشیعه به حساب می آید.[1]آن چه که می تواند در بررسی مطالعات شیعه پژوهی و به تبع آن امامت پژوهی غرب، مسئله ای اساسی و ریشه ای به شمار آید، آن است که موضوع غدیرخم در پژوهش های غربی، از چه جایگاهی برخوردار است و پژوهش گران شیعه پژوه غرب با آن چه مواجهه ای داشته و دارند. به نظر می آید این سوال نخستین چیزی است که باید در بررسی و مطالعه امامت پژوهی غربیان مورد توجه و عنایت قرار گیرد

درباره امام زمان عج روایاتی از پیامبر بزرگوار اسلام و ائمه اطهار علیه السلام وارد شده که اهمیت و ضرورت بحث مهدویت را از همان سال های نخستین ظهور اسلام می رساند. یکی از اخبار مهمی که از جانب نبی مکرم اسلام ص به دست ما رسیده است، بیان صفات و ویژگی های امام زمان عج در خطبه غدیر است؛ آن هم با عباراتی زیبا و در زمانی حساس که بحث انتساب امیرالمومنین علیه السلام مطرح بود. این نوشتار بر آن است تا با بهره گیری از آیات قرآن کریم و اخبار اهل بیت علیه السلام این عبارات را (که حدود بیست و یک عبارت است) شرح دهد. در این شرح، هم به ظرافت های واژگانی و هم به معنای کلی عبارات با در نظر گرفتن آیات و احادیث توجه شده است.

تقدس اولیای خدا در نگاه دینی، بر مبنای اصطفای الاهی است؛ در حالی که در نگاه مدرن، مبتنی بر پندار و تصمیم انسان هاست. از سوی دیگر در مطالعات دینی جدید، زبان امر مقدس، «اسطوره» است؛ اما نه به معنای رایج آن. توجه به تمایز فهم سنتی و جدید تقدس از سویی، و فهم عامیانه و اصطلاحی اسطوره از سوی دیگر، موجب جلوگیری از خلط های روشی و مفهومی در نقد تقدس اولیای خدا می شود.