نشریه مطالعات اخلاق کاربردی
شماره 16 (تابستان 1388)

«آثار تقوا در دنیا و آخرت با الهام از آیات قرآن و سخنان اهل بیت » عنوانی است جهت دستیابی به مفهوم تقوا و آثار آن در دنیا و آخرت که از دیدگاه قرآن و سنت بررسی گردیده است. تقوا از «وقایه» گرفته شده و در لغت، به معنای خویشتن داری و بازداشتن نفس از آن چیزی است که در آخرت برای انسان زیان دارد. تقوا، محصورکردن نفس به چیزهایی است که برای او مفید است. تقوا، دارای اثر نیک در دنیا و آخرت است.آثار دنیوی نیز در دو قالب آثار فردی و آثار اجتماعی ذکر شده اند. لازم به ذکر است که پاره ای از آثار، رابطه ای تعاملی یا دو سویه با تقوا دارند؛ یعنی هم این عوامل تقوا را به دنبال دارند و نیز تقواپیشگی سبب پیدایش آنهاست.

فناوری از پدیده های جذاب برای جوامع بشری است. بشر امروزی می کوشد در جهت دستیابی به فناوری جدید قدم بردارد. از دیدگاه جامعه شناسان، فناوری پدید های اجتماعی است. برخی از آنها معتقدند پدیده های اجتماعی الزام آور است و جایی برای اختیار آدمی باقی نمی گذارد. این ادعا چالشی بزرگ فراروی علمای اخلاق است؛ چرا که اختیار، بنیان اخلاق است. از سوی دیگر، فناوری در کنار منافعش، آثار منفی ای نیز به دنبال داشته است. فناوری و آثار منفی اش، به انزوای دین و اخلاق در جوامع غربی منجر شده است. فناوری به اقتضای ماهیت غربی اش، در دیگر جوامع نیز چنین آثاری در پی دارد. این مقاله نظری کوتاه به جبرانگاری فناوری و پیامدهای فناوری خواهد داشت تا از رهگذر آن، به نقد جبرانگاری فناوری بپردازد. و سپس با بیان پیامدهای منفی فناوری به لزوم تعیین حدود فناوری توجه دهد.

در بخش نخست این گفتار، پیشینه ی اخلاق و رفتار جنسی ترانس سکسوال ها و نوع برخورد با آنان در جهان غرب، جهان اسلام و ایران بررسی و ارزیابی شد. با این هدف که بتوان با تعیین مختصات آنان در جامعه ی کنونی ایران، راه حل های مناسب و دقیق تری برای بهبود وضعیت فردی واصلاح رفتار اجتماعی آنان ارایه نمود. در این مقال برآنیم با کاوش زوایای مختلف زندگی این افراد در زمینه های تحصیلی، خانوادگی، اقتصادی و... به ارزیابی وتعیین میزان کارآمدی برخی روش های اجرا شده در ایران بپردازیم و در این راستا به گوشه ای از وظایف نهادهای دولتی وغیر دولتی مرتبط اشاره نماییم.

یکی از نیازهای اساسی انسان در دوران های مختلف، نیاز به معنویت بوده و هست. از این رو، غالب ادیان، مکاتب، مذاهب و تمدن ها، غیر از توجه به نیازهای مادی، به نیازهای معنوی نیز توجه داشته اند؛ به گونه ای که اگر نظامی این مهم را، آنچنان که شایسته و بایسته است، ارج ننهد، از پایایی و پویایی آن نیز کاسته خواهد شد. معنویت، از جمله واژگان پر کاربردی است که اندیشمندان عصر جدید، به توضیح و تبیین آن همت گمارده اند و هر یک در تعریف آن بیانی متمایز از دیگران دارند. از دیگر سو، عده ای از اندیشمندان درصدد یافتن معنویت، در درون دین های تاریخی و سنتی هستند و گروه دیگر به مقوله ی معنویت، به عنوان مساله ای فرادینی نظر می-کنند. مقاله ی حاضر قصد آن دارد که به مقوله ی معنویت از منظر درون دینی و به طور خاص از دیدگاه مسیحیت بپردازد. اندیشمندان مسیحی نیز هر یک از زاویه ای به مساله پرداخته اند و در قالب نظام های الاهیاتی متعدد، مساله ی معنویت را مورد دقت و بررسی قرار داده اند. نظام های الاهیاتی چون: الاهیات سیستماتیک، الاهیات تاریخی، الاهیات دفاعی، الاهیات کاربردی و الاهیات انجیلی، نظام های الاهیاتی رایجی هستند که در هر یک از آنها، تعریفی متمایز و راهکاری ویژه برای رسیدن به معنویت پیشنهاد شده است. نوشته ی حاضر تلاش دارد از منظر الاهیات انجیلی به معنویت مسیحی، نظر افکنده و با بررسی کتاب مقدس، آن را تبیین و نقد نماید. معنویت مسیحی مبتنی بر کتاب مقدس را از دو منظر کاملا متمایز می توان جستجو کرد: نگاه مقدماتی عمومی و نگاه الاهیاتی. در بخش اول به نگاه مقدماتی عمومی پرداخته و در بخش دوم به نگاه الاهیاتی خواهیم پرداخت. عناصر اساسی شکل دهنده ی معنویت در بخش اول عبارتند از: الف) «خدای پدر»: خدای قادر و خالق جهان و جهانیان؛ ب) «عیسی مسیح»:کلمه ی متجسد خداوند و منجی مصلوب که برخاست و همه در انتظار اویند؛ ج) «روح القدس»: منبع حیاتبخش یا تمام مقدسات و تطهیر کننده ها؛ د) «کلیسا»: مشارکتی مقدس در امور قدسی؛ ه) «پیروزی نهایی در زندگی جاودان.»

هنگامی که فناوری جدیدی به درون مجوعه ای تزریق می شود، نقش و مسوولیت عناصر موجود در آن دچار تغییر می گردد. با معرفی فناوری جدید در یک محیط و با برهم خوردن توازن میان عناصر انسانی و فنی موجود در آن، روش های مشخص پیشین برای تعیین وظایف و مسوولیت های آن جامعه دچار ابهام و سرگردانی می شود. در چنین شرایطی لازم است که مسوولیت های جدید و ارتباطات نوین مشخص شده، به تفکیک بیان شوند تا افراد جامعه از جزئیات و لوازم نقش های جدید خود آگاه گردند و ابزار ضروری در ایفای وظایف جدید را بشناسند. بحث های انجام گرفته در مورد کامپیوتر و مسوولیت اخلاقی بیشتر پیرامون ضرورت ارزیابی و تعریف مجدد نقش ها و مسوولیت ها، به وی‍‍‍‍ژه در صورت وارد شدن خسارت هایی نظیر جراحت و یا مرگ در نتیجه ی اشتباهات کامپیوتری، شکل گرفته است. در این نوع بحث ها سه محور اصلی دارای اهمیت خاص بوده است: اول، برخی از نویسندگان درصدد معرفی نوعی از مسوولیت در قبال استفاده از کامپیوتر بوده اند، به وی‍ژه اگر این استفاده به ضرر و زیان منجر شود. در این تلاش ها مواردی چون بررسی مصادیق خاص، مشخص کردن موانع پذیرش مسوولیت، توصیه هایی در رابطه با چگونگی برطرف کردن این موانع و تعیین مسوولیت های اشخاص مختلف درگیر در یک حادثه ی کامپیوتری، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. دوم، برخی دیگر از نویسندگان این موضوع را مورد بحث قرار داده اند که «آیا کامپیوتر می تواند از لحاظ اخلاقی مسوول خسارت-های پیش آمده باشد و اگر این گونه است، چرا؟» سوم، گروهی دیگر از محققان مطالبی پیرامون امکان واگذاری قدرت تصمیم گیری به سیستم های کامپیوتری و این که این کار در چه زمانی انجام می شود، ارایه داده اند. بسیاری از مطالبی که در مورد مسوولیت اخلاقی در قبال استفاده از کامپیوتر مطرح می شود می تواند در مورد استفاده از هر نوع فناوری صادق باشد. ولی عواملی باعث تفاوت اساسی کامپیوتر از سایر انواع فناودی شده اند. عواملی نظیر: استفاده ی مکرر از کامپیوتر در کپی برداری از قدرت درک و اندیشه ی بشری، رواج بحث های فلسفی در مورد امکان ایجاد هوش کامپیوتری و شیوع نمایش های علمی- تخیلی که در آن روبات های انسان نما دارای قدرت فکر و تصمیم گیری هستند و انعطاف پذیری کامپیوتر باعث شده که این تصور ایجاد شود که کامپیوتر (برخلاف سایر انواع فناوری) می تواند (و روزی به آن دست خواهد یافت) که دارای ظرفیت ادراکی مساوی با بشر باشد. به طور خلاصه، در حالی که مقصر دانستن اسلحه به خاطر کشتن شخص، غیر صحیح و نامعقول به نظر می رسد (چون اسلحه آدم نمی کشد، این انسان ها هستند که آدم می کشند)، ولی مقصر دانستن کامپیوتر در شرایط مشابه می تواند قابل قبول باشد و موجب گردد برای رفع اتهام از انسان ها به آن متوسل شد. بنابراین بررسی دقیق این که آیا کامپیوترها می توانند دارای مسوولیت اخلاقی شوند و اگر این گونه است چه زمانی این مسوولیت بر عهده ی آنها قرار می گیرد از اهمیت بالایی برخوردار است. این بحث نه تنها به ما کمک می کند که ظرفیت ها و محدودیت های موجود در کامپیوتر را بهتر بشناسیم، بلکه می تواند به شناخت بهتر نقاط قدرت و ضعف خویش به عنوان انسان منتهی گردد.