فهرست مطالب

پژوهش نامه تاریخ
پیاپی 5 (زمستان 1385)

  • تاریخ انتشار: 1385/10/11
  • تعداد عناوین: 8
|
  • قربانعلی اسماعیلی صفحه 1
    یکی از مسائل مورد بحث در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی خاستگاه نخستین مدارس در جهان اسلام است.مساجد در کنار نقش عبادی تا اوایل قرن چهارم مهمترین مراکز آموزش عالی در جهان اسلام محسوب می شدند. ضرورتهای مذهبی و آموزشی باعث پیدایش مدارس و انتقال آموزش عالی اسلامی به آنها گردید. تعدد انواع مراکز آموزشی در جهان اسلام و تعصبات قومی و مذهبی باعث بروز نظریات متفاوتی در زمینه چگونگی و مکان پیدایش نخستین مدارس اسلامی شده است. براساس منابع موجود خراسان محل تاسیس نخستین مدارس اسلامی است، همانطور که نظامیه نیشابور نیز پیش از نظامیه بغداد ساخته شد و سرمشقی برای مدارس بعدی گردید. این فضل تقدم حاصل شرایط مناسب علمی، سیاسی و اجتماعی خراسان، به ویژه نیشابوربوده است. نقش خاندانهای اصیل ایرانی و دانشمندان خراسانی در پیدایش نخستین مدارس جهان اسلام در این منطقه غبر قابل انکار است
    کلیدواژگان: مسجد، مدرسه، خراسان، نیشابور
  • امیر اکبری صفحه 23
    رشیدالدین فضل الله همدانی مورخ بزرگ عهد ایلخانی بیست سال وزارت غازان و الجایتو را برعهده داشت. وی در کنار اصلاحات عمده اقتصادی و فرهنگی خود دست به تالیف آثار بسیاری زد که تعداد آن را تا 52 اثر نوشته اند. در میان تالیفات به جای مانده از وی کتاب جامع التواریخ به عنوان دایره المعارف تاریخی از ارزش و اهمیت بسیار برخوردار است. مغولان که به دلایل متعدد خود علاقه مند به تاریخ بودند زمینه های مطلوبی را برای رشد و گسترش تاریخنگاری فراهم ساختند. این عوامل فرصت مطلوبی را در اختیار اندیشمندانی چون رشیدالدین به جهت بهره گیری از تمامی امکانات لازم برای خلق اثر گرانقدری چون جامع التواریخ فراهم ساخت. وی از همه ی اسناد موجود و اطلاعات دانشمندان ملتهای مختلف که در دربار ایلخانی حضور داشتند بهره گرفت و تلاش نمود تا جامع التواریخ را به عنوان یک اثر جهانی و درخور امپراتوری مغول به نگارش درآورد. کتاب وی در واقع مجموعه ای از تاریخ عمومی، اساطیری، تک نگاری، تاریخ محلی، ملل و نحل، اطلاعات جغرافیایی و تحولات سیاسی، اقتصادی، حماسی، مذهبی و... است که از این جهت می تواند نقطه ی عطفی در تاریخ نگاری پیش از خود و بالاخص عهد مغول به حساب آید.
    کلیدواژگان: رشیدالدین فضل الله همدانی، جامع التواریخ، تاریخ نگاری، تاریخ جهانی، ایلخانان
  • امین بنانی صفحه 35
    روند حرکت نوسازی جامعه ایران در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که با انقلاب مشروطه آغاز گشته و دچار فراز و نشیبها و نهایتا رکود شده بود، در دوره پهلوی اول شتابی تازه گرفت و با جدیت دنبال شد. حوزه ی نظام قضایی نیز از این قاعده کلی مستثنی نبود. از مشخصه های دولت مطلقه مدرن پهلوی نوسازی ساختار کهن اداری، تمرکز بخشیدن به دستگاه های اداری و اجرایی، ایجاد و حاکمیت قانون بر کشور بود که دستگاه قضایی و دادگستری را نیز شامل می شد. جنبه دیگر این تحولات حرکت در راستای عرفی کردن نظام قضایی و خلع ید از علمای دین و در حاشیه قراردادن حاکمیت شرعی بود. علی اکبر داور بنیانگذار دادگستری نوین این ماموریت را عهده دار گردید و تحولاتی در حوزه نظام قضایی به ویژه در عرصه تهیه و تدوین قوانین ایجاد کرد. مقاله حاضر کم و کیف تحولات نظام قضایی را در دوره پهلوی به ویژه پهلوی اول بررسی می کنند.
    کلیدواژگان: رضا شاه، علی اکبر داور، عرف، شرع، قانون مدنی، کیفری و، ، ، (مترجم)
  • ناصر تکمیل همایون صفحه 61
    آموزش و پرورش فرزندان، نخست در خانه و خانواده به صورتهای تقلیدی و تلقینی از کهنترین روزگار وجود داشته و به دلیل داشتن بار فرهنگی و ارزشی، نوزادان را برای زندگی در جامعه گسترده پرورش داده و بی تردید چگونگی اوضاع اجتماعی، در کیفیت و تحقق آن دخالت تام داشته است.
    تکالیف آموزش و پرورش، در مسیر تحولات تاریخی اندک اندک جنبه نهادی یافته و بسیاری از وظایف آن از نهاد خانواده به نهاد آموزش انتقال پیدا کرده است. در ایران عصر اسلامی، این نهاد برجسته که ریشه در فرهنگ ایران باستان و آموزشهای دینی داشت، تطورات سریع یافت و جلوه ای درخشان در سراسر ایران زمین از خود نشان داد.
    پس از یورشهای مغولان و لشکرکشی های تیمور، «نظام ملوک الطوایفی» در سراسر ایران زمین سایه گسترد، و نهاد حکومتی در بخش هایی از کشور، به طور مستقل استقرار یافت. اما فرهنگ ایرانی و نهادهای وابسته به آن (آموزش و پرورش) کم و بیش وحدت و همسانی خود را حفظ کردند. با روی کار آمدن سلسله صفویه، ایران از استقلال «ملی» برخوردار گردید. اما یگانگی پدید آمده، بیشتر حکومتی و زورمدارانه بود و نهادهای فرهنگی را بر پایه تشیع خاص قزلباش به خدمت خود در آورد و فرهنگ (هنر و اندیشه و آموزش) پویایی لازم را از دست داد و توسعه و پیشرفت فقط در پاره ای عناصر مادی فرهنگ (معماری و هنرهای تزیینی) چشمگیر شد
    کلیدواژگان: نهادهای آموزشی، اقشار اجتماعی، مکتب خانه، تعلیم، تدریس، عصر صفویه
  • محمدعلی علیزاده صفحه 83
    ورای برخورداری سیاسی، اقتصادی جنبش مشروطیت از حمایت های زرتشتیان ایران، واقعیت های نهفته دیگری نیز در باب این اقلیت وجود داشت که به نقش آنان در این جنبش اهمیت بیشتری می داد. این واقعیت ها نه تنها در ابتدای شکل گیری جنبش مذکور، بلکه در فرآیند تحولات بعدی تا دوره پهلوی اول، حکایت از نابسامانی وضعیت حاکمیت سیاسی و متشنج بودن اوضاع اجتماعی، اقتصادی کشورداشت. گشودن دریچه ای هر چند کوچک به سوی واقعیت های یاد شده، تفسیر و تحلیل آنها از مشروطه تا پهلوی اول، نقطه اصلی تمرکز این مقاله است. به همین دلیل ضمن تشریح و بسط رخدادهای تاریخی، بر نتایج حاصل از این سیاستها در خصوص این اقلیت کوچک تاکید می شود
    کلیدواژگان: ایران، زرتشتیان، مشروطه، اقتصاد، سیاست، اقلیت
  • زیگورات؛ سازه ی تمثیلی از تاریخ یا اسطوره
    محمد تقی فاضلی صفحه 111
    از دوران کهن بشر به این حقیقت پی برده بود که کوهستان نقش مهمی در تولید آب و باران دارد و منابع آب و تراوش آنها بصورت چشمه در کوه ها به وفور یافت می شد. آب چنانکه می دانیم پیوند تنگاتنگی با شکل گیری تمدن ها داشته است. نطفه ی شکل گیری و جایگاه ویژه ی کوه و کوهستان در ذهن بشر گذشته را باید در این امر جستجو کرد. علاوه بر این پناهگاه های سنگی متعدد و غار های مسکونی که از رهگذر فعالیت های باستان شناسی شناخته شده همه در کوه ها و کوهستان جای داشته اند. از این نکته نیز نباید غافل شد که ابزار سنگی بشر پارینه، سنگ است و منبع سنگ، کوه.
    کوه در اندیشه های اساطیری جایگاه خدایان است، در یونان بلندترین کوه المپ (olympe) بود که زیارتگاه زئوس خدای خدایان در این کوه قرار داشت. در واقع می توان گفت که پناه جستن خدایان به کوه و تولید مثل آنان در کوه و اقامتشان بر کوه از قدیم نمایانگر اهمیت و تقدس کوه بوده است.
    اما در سرزمین سومر و بابل در جنوب بین النهرین، به دلیل اینکه کوه مهمی وجود نداشت عبادتگاه های خود را کوه آسا می ساختند، از جمله برج بابل را که شبیه کوه بود. در واقع زیگورات ها و اهرام و معابد چندین طبقه ی بلند در همه جا نمادی از کوه بوده اند و این پربیراه نیز نخواهد بود زیرا همانگونه که پس از ابداع خط و کتابت هیچ نشانه و حرفی بی جهت و از روی تفنن بکار نمی رفت پیش از آن نیز هیچ تصویری و حتی هیچ خطی بر سفالینه ها، مهرها، صخره ی کوه ها و دیواره ی غارها نیز از روی تفنن و صرفا برای تزئین نقش نمی بسته است. در این میان شیوه ی معماری نیز حکمتی داشته و در پس آن معنایی نهفته بوده است.
    کلیدواژگان: زیگورات، تمثیل، کوه، اسطوره (بین النهرین، ایرانی، هندی، عیلامی، مصر، یونان)، خدایان
  • محمد مهدی مرادی خلج صفحه 133
    ما به عنوان شیعه و معتقدان به ولایت ائمه(ع) ناگزیر از شناخت آن بزرگواران هستیم تا با درک عملکرد و شیوه رفتار آنها در شرایط متفاوت، نحوه کردار و گفتار خویش را با الگو و سیره آنها منطبق کنیم و با تقید به سنت حسنه آنها بتوانیم از سویی بر صحت عمل خود اطمینان بیاییم و از دیگر سو در نشر گسترش روش معصوم در زندگی اجتماعی خود کوشا باشیم.
    در این میان ائمه کسانی چون امام علی(ع) و امام حسین(ع) به جهت شرایط زمانی خاص خود برجستگی یافته و معمولا پیروان آن امامین همامین مشکل چندانی در فهم و شناخت سیره آنها ندارند یا لااقل نکات مبهم و دغدغه انگیز ذهنی در حوادث منسوب به ایشان کمتر مطرح است. اما برخی از ائمه چون امام حسن(ع) که در شرایط دشوار سیاسی و اجتماعی به سر می برد امکان اجرای منویات خود را نیافت و به اضطرار به از دست کشیدن از حکومت وادار گردید. از آن جا که ابعاد مختلف شخصیت آن حضرت در پرده ابهام مستور مانده لذا ضرورت بررسی این مقوله بیش از پیش احساس می گردد.
    چرایی صلح امام حسن(ع) با کسی چون معاویه که شیعه در عدم صداقت و وفاداری او به اسلام تردیدی ندارد و اینکه اگر آن حضرت توان مقابله با معاویه را نداشت، چرا چون برادرش امام حسین(ع) که در مقابل یزید آن حماسه عظیم را آفرید و به فوز شهادت نایل آمد مبارزه را به شکل قهرآمیز و از سر شهادت طلبی پی نگرفت و نیز... مقاله ی حاضر درصدد پاسخ به این سوالات است.
  • رجبعلی وثوقی مطلق صفحه 153
    در دوره ی حکومت معزالدوله بر عراق که از سال 334 تا 356ها.ق به مدت بیست و دو سال طول کشید بدون اغراق یکی از دل مشغولی های اساسی در زمینه ی سیاست خارجی، موضوع برخورد با دولت حمدانیان بوده است. زیرا حمدانیان همواره به عنوان یک قدرت نیرومند و تجزیه طلب، حکومت وی را تهدید می کردند. چنانکه در بسیاری موارد روابط طرفین با نوعی تخاصم و دشمنی توام بود. لشکرکشی های مکرر معزالدوله به قلمرو حمدانیان با مرکزیت موصل، در سالهای 334، 337، 347 و353 ها.ق گواه روشنی بر این مدعاست. این در حالی بود که هر دو دولت مدعی تشیع بوده و از لحاظ اعتقادی از یک مرام مشترک پیروی می کردند. با بررسی تاریخ روابط دو دولت، می توان دریافت که مطامع سیاسی همواره بر اهداف مذهبی ترجیح داشته و مذهب نتوانسته پیوند دوستی را تحکیم بخشد.
    از آنجا که دوران حکومت معزالدوله یکی از ادوار حساس در روابط دو دولت مزبور به شمار می رود، مقاله ی حاضر برآن است تا علل اصلی و پیامدهای حاصل از این مناسبات را ریشه یابی نماید.
    کلیدواژگان: آل بویه، حمدانیان، معزالدوله، ناصرالدوله، تجزیه طلبی
|
  • Ghorban Ali Esmayily Page 1
    One of the issues in education is the starting point of first schools in Islamic world. Besides their function as a place for praying, mosques also were considered the most important educational centers till the early fourth century(AH). Various kinds of educational centers in the Islamic world and religious and ethnic bias have led to different theories on the origin of first Islamic schools. Based on available evidence Khorasan has been the origin of first Islamic schools, as Neishabor School, which turned to be an example to be copied by others, was established before the establishment of Baghdad School. This was the result of favorite scientific, social and political milieu in Khorasan and especially in Neishabor. The role of original Iranian families and Khorasan scientists cannot be denied.
    Keywords: Mosque, School, Khorasan, Neishabor
  • Amir Akbari Page 23
    Rashid o Din Fazlolah Hamadany, the great historian of Il Khani era, was a minister of Khazan and Aljayto for twenty minutes. Besides cultural reforms, he was credited with writing 52 books. Among his works, Jameo Tavarikh (The Encyclopedia of History) is of great value. Mongols who were interested in history created conditions for the growth of history writing. This gave scholars like Rashid o Din an opportunity to use all resources available to create great works such as Jameo Tavarikh. He used all documents about Il Khani from many nations to write Jameo Tavarikh as a universal book to fit Mongols empire. His book is actually is a collection of general, mythical history, local history, nations, geographical history and social, economic, epical, religious, ….developments. It can be regarded as a turning point in history writing and specifically in Mongols era.
    Keywords: Rashid o Din Fazlolah Hamadany_Jameo Tavarikh_history writing_world history_Il Khanan
  • Amin Banani Page 35
    The movement of social, political, and economic reconstruction that started in Iran by Constitutional Revolution and later experienced up and down and finally stagnation, gained a new momentum and revitalized in Pahlavi I. The judiciary system was no exception. One of the characteristics of modern Pahalavi’s was the reconstruction of old bureaucratic system, the centralization of administrative and executive offices, and the creation of rule of law in the country. The justice department was part of this. Another aspect of these changes was to marginalize religious leaders’ judiciary control. Ali Akbar Davar, the founder of modern judiciary department, was assigned to do carry out the task. He brought about some changes in judiciary systems, especially in writing and formulating laws. The present study investigates the judiciary system in Pahlavi era, especially the Pahlavi I, qualitatively and quantitatively.
    Keywords: Reza Shah, Ali Akbar Davar, custom, religion, civil, criminal codes
  • Naser Takmil Homayoon Page 61
    Children education has existed first at home in the form of modeling and inculcation since ancient times. Since education has cultural value, it prepares children to live in society. For sure the social and economic circumstances play a role in the quality and the realization of education. In the course of historical changes the educational tasks turned into institutional ones, and are assigned to education institution. In post-Islam Iran, the institution, which had its roots in the culture of ancient Iran and religious teachings, undergone rapid changes and appeared as a remarkable feature throughout the country. After Mongols’ attacks and Teimoor’s military moves, tribal governments spread throughout the country and in some parts governmental institution was established independently. However, Iranian culture and associated institutions like education more or less maintained its unity and homogeneity. After the collapse of tribal governments, the termination of Ghara Ghoylo Torkman government, and weakening of local governments, the Safavids took power. Gradually, Iran regained its social and political solidarity, and enjoyed “national” independence. However, the unity created was through force. It employed cultural institutions based on a special Ghezelbash Shiite. Culture(art, thought, and education) lost its dynamism, and developments were noticeable in some aspects of culturalmaterialistic(architecture and decorative arts).
    Keywords: educational institutions, social groups, traditional schools, teaching, Safavid era
  • Mohammad Taghi Fazely Page 83
    Besides enjoying the economical political supports of Zoroastrian minority of Iran, there were other hidden facts about this minority which gave them more importance in the Mashroute movement. These facts not only at the beginning of the formation of the aforesaid movement, but also in the later development, where telling and pointing to the confusions of the political government and the chaotic conditions of the social and Economical affairs of the country shedding even dim light on these facts is the main focus of attention of this article, because of these, while explaining and historical events of this period even we put emphasis on the outcomes of these policies on this small minority.
    Keywords: Mohammad Ali Alizadehe, Ph.D
  • Ziggurat; A Symbolic Structure
    Mohammad Taghi Fazli Page 111
    It has long been known to human being that mountains play an important role in producing water and rain، and that water sources can be found there. Water has been closely associated with the formation of civilizations. For this reason، the starting point for civilizations can be traced in mountains. Moreover، inhabited caves and stony shelters found are all in mountains. It should be kept that the raw material for prehistoric man، i. e. stone، was found in mountains. Mountain in mythology is the place of gods. In Greece the highest mountain was Olympus where Zeus was worshipped. It can be said that the settlement and reproduction of gods in mountains showed the importance of mountains. In Sumer and the south of Mesopotamia، however، there is not a high mountain; therefore، they build their temples mountain-like. Among these was the Tower of Babel built like a mountain. In fact، multi-story temples and pyramids symbolized mountain. This can be supported by the fact that no picture on pottery، seals and mountain cliffs were used for entertainment، as no symbol of writing systems was used without a purpose
    Keywords: Ziggurat, Symbol, mountain, myth, Mesopotamia, Iranian, Indian, Ilamy, Egypt, Greece, gods
  • Mohammad Mehdi Morady Khalaj Page 133
    As Shiites we must know our Imams. By understanding their deeds under different conditions, we can modify our behavior to match theirs. By following their example we can be sure of the righteousness of our deeds and can promulgate their way of life in our social lives. Among our Imams, Because of special period of time, Imam Ali and Imam Hossein (peace be upon them) are distinguished. Their followers have usually has little difficulty to understand their way of lives, or at least ambiguous points existing in connection to events related to them are rare. However, due to difficult social and political conditions, Imam Hasan was not able to implement his orders and had to quit the government. As a result, aspects of his personality have been remained uncovered, making it necessary to do a research. The present study investigates the following: the reason why Imam Hasan made peace with Moavie whose insincerity was clear for Shiites, did not Imam Hasan have the ability to fight Moavie?, Why did not he like his brother Imam Hossein who fought Yazid and was martyred fight Moavie?
  • Rajab Ali Vosoghy Page 153
    During the rein of Moaz o Dolla in Iraq which lasted from 334 to 356, for sure one of his worries concerning foreign policy was suppressing the Hamdany’s government. The reason was that The Hamdanys always were a threat for his government as a separatist and dangerous power. As a result, their relations were usually accompanied by hostility and enmity. Moaz o Dolla’s military moves to the Hamdanys’ territory centered in Musel in 334, 337, 347, 353 AH can be a proof for this. All this was despite their claims to be Shiite, following the same value systems. Studying the relations of the two, the researcher will find that political ambitions are favored over religion and religion as a constructive element could not creat strong ties. Since one of important section of the relations between Al Buye and Hamdanys was during the rein of Moaz o Dolla, the present study investigates the main causes and consequences of their relations.
    Keywords: Al Buye_Moaz o Dolla_Hamdanys_Naser o Dolla_War_Peace_separatism