فصلنامه راهور
پیاپی 7 (پاییز 1388)

پس از رنسانس، ظهور و گسترش کاربرد وسایل نقلیه موتوری بخشی جدا ناشدنی از تمدن نوین را رغم زده اند. از آن تاریخ تاکنون، تصادفات جاده ای جان 30میلیون نفر را گرفته است. در این بین ایران، با آمار بالای تلفات جاده ای، شرایط مناسبی را دارا نیست و این مساله همانند بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از مدل تفکر حاکم بر مساله است. مدل تفکر سنتی انسان، بر برداشت مکانیکی از جهان و علیت خطی برای تشریح پدیده ها استوار است درحالیکه برای درک منشاء و راه حل های مسائل مدرن، تفکر خطی و مکانیکی می بایست جای خود را به تفکر غیر خطی و زیستی که بیشتر با نام تفکر سیستمی معمول است واگذار کند. پویایی ها سیستم شاخه ای از تفکر سیستمی بوده که با دوری از اصطلاحات گنگ و پیچیده، کلیت سیستم را مورد بررسی قرار می دهد. این تحقیق بر آن است مدل پویایی های سیستم تلفات جاده ای ایران را در بازه زمانی یک هفته با توجه به ساعات شبانه روز در اتوبان های منتهی به تهران، توسعه دهد. مبنای اطلاعات بکار رفته در این مطالعه که با روش تحقیق توصیفی صورت گرفته است، بنا بر مستندات علمی و ادبیات پویایی های سیستم، از منابعی چون ادبیات ایمنی جاده ای، داده ها و سوابق موجود، مشاهده و حتی اخبار رسانه ای بوده که شناساننده قواعد و قوانین تصمیم گیری در این سیستم است. با این حال به علت عدم اندازه گیری و در دسترس بودن اطلاعات مورد نیاز در بسیاری از حوزه ها، بنابر توصیه فورستر از اینگونه اطلاعات مغشوش صرف نظر شده است. مدل نهایی با استفاده از نرم افزار ونسیم مورد شبیه سازی قرار گرفته است.

ترافیک به عنوان یکی ازپدیده های نوین شهری جایگاه خاصی را در مدیریت شهری به خود اختصاص داده است و دیدگاه های جامعه شناسی و علوم ارتباطات مشخص ساخته است که برقراری یک نظم ترافیکی صرفا به بکارگیری اصول فنی مرتبط نبوده بلکه ضروری است که با بکارگیری اصول فرهنگی و رفتاری با جلب نظرات مردم و همکاری انها با پلیس در قالب تعمیق تعاملات اجتماعی پلیس مردم را تشویق و رهنمون به رعایت قوانین ترافیکی نموده و این مهم در بر دارنده اصل سرمایه اجتماعی پلیس راهور است. آنچه که اهمیت دارد این است که سرمایه اجتماعی به نظامی از مشارکت، آگاهی، اعتماد و شبکه ای از هنجارها اطلاق می شود و موجب هماهنگی و کارائی پلیس راهور و شهروندان می شود. عموما سرمایه اجتماعی موجب شناخت انتظارات اجتماعی و افزایش مشارکت و مناسبات بین آنها میشود. در این تحقیق چارچوبهای تعاملات و سرمایه اجتماعی رابرت پاتنام و جیمز کلمن گیدنز، فوکویاما، کریشنا برای بررسی و تجزیه و تحلیل میزان سرمایه اجتماعی پلیس راهور و تدوین الگوی مناسب استفاده می شود.نتایج حاصله از تحقیق پیمایشی و داده های بدست آمده ازدو جامعه آماری رانندگان و افسران راهنمایی و رانندگی نشان می دهد که مردم خواهان ارتباطات انسانی با پلیس راهور بوده و این موضوع را در رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی بسیار موثر می دانند.

توسعه هر منطقه برپایه ظرفیتهای مختلفی صورت می پذیرد که برخی از آنها شامل توسعه محیطی، اقتصادی، جمعیتی و اجتماعی و نیزحمل و نقلی می باشند.امروزه یکی از شاخصه های مهم سنجش توسعه هر جامعه ای نوع و میزان توسعه سیستم حمل و نقل آن می باشد همچنانکه در بررسی اکثر برنامه های توسعه ای از گسترش و ارتقای کیفیت سیستم حمل و نقل به عنوان یکی از اهداف عمده یاد می شود.
از بین شیوه های جابجایی مسافر در کشور در انواع جاده ای، ریلی، هوایی و آبی بیش از 90 درصد توسط جاده انجام می گیرد و سهم ریلی و هوایی تقریبا یکسان است. بر همین اساس ضرورت توجه و رسیدگی به وضعیت ارایه خدمات در این بخش (حمل و نقل جاده ای مسافر) آشکار می شود. (سالنامه آماری حمل و نقل جاده ای،1385)یکی از نشانه های هر جامعه توسعه یافته، پیشرفت سیستم حمل و نقل آن می باشد. با افزایش درآمد سرانه در بین افراد، قدرت خرید وسیله نقلیه شخصی نیز افزایش می یابد و گاه به حدی از تجمل گرایی رسیده که نسبت متعادل 1:1(یک اتومبیل به ازای هر خانواده) بهم می خورد و بیشتر می شود. البته با توزیع متناسب درآمد در جامعه، چرخه اقتصادی پویا تر خواهد شد و به دنبال خود کاهش محرومیت و افزایش رفاه را به ارمغان خواهد آورد که این موضوع از جنبه ای سر منشا رشد و توسعه بوده و از سویی دیگر آسیب هایی را به جامعه وارد کند؛ بنابراین می بایست برای این مسئله که دو وجه ی متفاوت دارد چاره ای اندیشید.
مسلما از توزیع بودجه عمومی در بین مردم و افزایش قدرت آنها جهت خرید وسیله نقلیه شخصی به تناسب عصر سرعت و تکنولوژی نمی توان و نباید جلوگیری کرد؛ یعنی در کشوری که دارای سرمایه فراوان از هر نوع(انسانی، اقتصادی، اجتماعی و...) می باشد و همچنین دارای استعداد شکوفایی توسعه ای است و از جمله آن پیشرفت و توسعه در شیوه های حمل و نقلی، جاده ای، و تسهیلات زیر بنایی مرتبط با آن و... است نمی توان مانع از پیشروی شد؛ لذا اصول اقتصادی و عدالت اجتماعی حکم می کند که نباید خانواده های یک کشور را از دسترسی به خودروی شخصی محروم نمود بلکه لازم است تا با رعایت حقوق فردی و اجتماعی شرایطی فرآهم آورد تا هر فرد یا خانواده متناسب با نوع استفاده از خودروی شخصی هزینه های اجتماعی را نیز پرداخت نماید و یا کمتر و فقط در موارد ضروری از خودروی شخصی استفاده کند.
لذا مالکیت خودروی شخصی شاید به دید خرد یعنی راحتی خانواده مالک بسیار مورد تایید باشد اما کاربرد خودرو از دید کلان و مطابق با اصول پایداری باید تنظیم گردد، هر چند که ذاتا افراد خود محور در اکثر اوقات مصلحت خود را به صلاح جمع ترجیح می دهد.اما برنامه ریزان و سیاستگذاران حمل و نقل یک کشور باید با بهره گیری از اصول علمی و منطقی زمینه های کاهش استفاده از خودروی شخصی و گرایش به سیستم های حمل و نقل عمومی را فرآهم سازند. در این رابطه روش های توسعه حمل و نقل عمومی محور و مدیریت تقاضای حمل و نقلی از جمله راهکارهای متداول در دهه های اخیر بوده که در بسیاری از نقاط دنیا با استقبال روبرو شده است هرچند که شاید در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته و در عمل اصلا رعایت نشده است.

تصادفات یکی از بزرگترین مشکلات سلامتی عمومی در جهان است. این مشکل از این هم شدیدتر است زیرا قربانیان بیشتر جوان هستند و قبل از تصادف دارای سلامتی کامل بوده اند.(Evans،2004) این مسئله در کشور ایران با روند صعودی تعداد کشته شدگان و افزایش تعداد کاربران از راه های کشور و همچنین افزایش تعداد سفرها مهمتر شده و بررسی الگوهای متناسب برای شناسایی عوامل موثر ترافیکی ضرورتی اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. در مقاله حاضر با تمرکز بر نقش عوامل سه گانه موثر بر تصادفات جاده ای، سهم هریک از عوامل مورد ارزیابی قرار می گیرد. این عوامل در سه دسته عوامل انسانی، راه و خودرو تقسیم بندی م یشوند. در این مقاله کوشیده شده است تعریف مشخصی از «سهم» و «نقش» عوامل سه گانه ارائه داده شود. این موضوعی است که معمولا به آن پرداخته نشده است. نمونه آماری مورد نظر، تصادفات جاده ای رخ داده در کشور ایران است و اندازه آن 343 هزار و 82 فقره از تصادفات جاده ای است که در سال 1385 رخ الگوی احتمالاتی عوامل س هگانه موثر بر تصادفات جاده ای ایران داده اند. روش نمونه گیری پژوهش در این مقاله، نمونه گیری خود انتخابی (Purposive Sampling) است. برای گردآوری اطلاعات از منابع داده های کام 114 که دادگان تصادفات جاد های محسوب می شود استفاده شده است. داده های مورد استفاده مربوط به تصادف رخ داده در سال 1385 است که توسط افسران کارشناس تصادف، بررسی شده و کروکی آن ترسیم شده است. این پژوهش از نظر نحوه گردآوری داده های (ثبتی) کتابخانه ای و از لحاظ هدف و ماهیت موضوع مورد بررسی، از نوع «تحقیقات کاربردی» محسوب م یشود. یافته های تحقیق نشان دادند که سهم عامل انسانی در تصادفات 97.5 % است. در حالی که نقش عامل انسانی در وقوع تصادف 49 درصد است. به همین ترتیب سهم عامل محیطی 70.5 درصد و نقش آن 36 درصد است، براین اساس سهم عامل خودرو در حدود 31 % بوده و نقش آن در بروز تصادفات 15 % است.

بیش از یک قرن است که تصادفات رانندگی به تعداد بسیار زیادی از مردم آسیب می رساند اما امروزه موضوع تصادفات بخشی از فاجعه عصر ماست که روزانه جان عده ای را به کام مرگ می برد. این موضوع در کشورهای در حال توسعه به یک معضل اساسی اجتماعی- اقتصادی تبدیل شده است. میزان بالای مرگ و میر ناشی از سوانح از یکسو و روند رو به افزایش آن از سوی دیگر، توجهات عمومی را به این مقوله معطوف کرده است. زیرا تلفات نیروی انسانی بدترین پی آمد تصادفات بوده که هزینه های گزاف اجتماعی و اقتصادی آن اثرات جبران ناپذیری بر جامعه وارد می کند. در این مقاله ضمن بیان نقش آموزش بر ایمنی و رعایت آن سهم قابل توجهی را در کاهش تلفات انسانی خواهد داشت.

امروزه سوخت های فسیلی پر مصرف ترین منابع تولید انرژی هستند، اما به ظن کارشناسان این مواد رو به افول می نمایند و دیر پایی نمی انجامد که تمامی این منابع به اتمام می رسند. از این رو دستیابی به منبعی جایگزین برای این سوخت ها بسیار ضروری است. تحقیقات گسترده ای برای جایگزینی صورت گرفت، از انرژی طبیعی گرفته تا انرژی اتمی همگی در این راه گام برداشتند. اما همانطور که آشکار است همه این موارد اشکالاتی دارند، بنابراین خلاء سوختی مناسب دوباره احساس شد. اما ظهور سوخت های بیودیزل (سوخت هایی که از روغن های گیاهی ویا حیوانی بدست آمده و برای مصارف سوختی استفاده می شود) امیدی نو در این مقوله باز نمود. سنتز روغن های بیودیزل توسط واکنش های ترانس استرفیکاسیون (واکنش الکل با یک استر و تولید الکل و استر متناظرشان) در حضور کاتالیزوهای اسیدی، بازی و آنزیم ها صورت می پذیرد و شاخه ای از شیمی سبز(شاخه ای از علم شیمی که در جستجوی یافتن واکنش ها و محصولاتی است که در محیط زیست قابل بازیافت باشند) است که در تولید سوخت ها بسیار پر اهمیت است. پارامترهای این نوع سوخت با سوخت های رایج متفاوت است و علاوه بر مزایای ذکر شده فوق از ایمنی بیشتری به دلیل بالاتر بودن عدد ستان و نقطه اشتعال برخوردار است. روش این تحقیق کتابخانه ای و اسنادی می باشد و از منابع روز جهان در راستای تدوین این مقاله بهره گرفته شده است. یافته های تحقیق نشانگر توانایی کشور برای رسیدن به این تکنولوژی ارزنده و استراتژیک می باشد.

یکی از راه های انتظام بخشیدن به عبور و مرور و جلوگیری از تضییع حقوق شهروندی و کاهش حوادث رانندگی، برخورد مناسب و اصولی با رانندگان متخلف مطابق با قوانین و مقررات وضع شده می باشد. از دیر باز جوامع مختلف برای این منظور به روش هایی متوسل شده اند که متداولترین این روش ها جریمه مالی رانندگان متخلف بوده است. آمارها نشان می دهد که تعداد تخلفات رانندگی ثبت شده توسط هر راننده به طور متوسط 5 تخلف در سال می باشد که این تنها بخش کوچکی از تخلفاتی است که بوسیله مامورین رویت و مورد اعمال قانون قرار می گیرد. بنابراین سوال مهمی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا جریمه مالی رانندگان متخلف هدف اصلی از جریمه کردن که همانا کنترل رفتار رانندگان متخلف و کاهش تخلفات آنان است را تامین می کند؟ به عبارتی آیا جریمه های رانندگی کنونی در جلوگیری از تکرار تخلفات رانندگی موثر است؟ برای این منظور تعداد 380 نفر از رانندگان بعنوان نمونه از جامعه آماری 21769 نفری با استفاده از فرمول کوکران انتخاب و سوابق رانندگی آنها در برهه زمانی 3 ساله از سال 1383 الی 1385 مورد بررسی قرار گرفت. جامعه آماری این تحقیق را رانندگان خودروهای سواری با دو نوع کاربری شخصی و عمومی پلاک کشوری (ملی) استان تهران شامل پلاک های ایران 11، 22 و 33 که در 20 روز پایانی سال 1382 پلاک شده اند تشکیل می دهد. روش نمونه گیری در این تحقیق روش طبقه بندی احتمالی به تناسب دو صفت درون گروهی کاربری وسیله نقلیه و منطقه محل سکونت مالک بصورت تصادفی انتخاب شد. روش تحقیق استفاده از آمارهای موجود می باشد. در چارچوب نظری از نظریات جامعه شناسان رفتاری چون هومنز و دورکیم شامل نظریه های تبادل و کنترل اجتماعی در تدوین فرضیه های تحقیق استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان داد که افزایش مبلغ جریمه در جلوگیری از تکرار تخلفات رانندگی مقطعی بوده و زمانی می تواند اثر گذاری داشته باشد که متناسب با تورم سالانه افزایش یابد. در خصوص روش ابلاغ قبض جریمه، رانندگانی که بصورت دو برگی جریمه می شوند، جریمه شدنشان هیچگونه تاثیری در جلوگیری از تکرار تخلفات بعدی آنها ندارد و نسبت به سایر روش های ابلاغی قبض جریمه در فاصله زمانی کوتاهتری تخلف را تکرار می کنند. منطقه محل سکونت مالک در تکرار تخلفات رانندگی موثر است اما جنسیت راننده و نوع کاربری وسیله نقلیه تاثیری در تکرار تخلفات رانندگی ندارد.

یکی از پارامترهای موثر بر ایمنی وکاهش سوانح، لغزنده نبودن سطح رویه جاده ها می باشد. اصطکاک و شرایط رویه روسازی معمول ترین شاخص های مسائل ایمنی می باشد که مقاومت لغزندگی سطح رویه را یکی از مهمترین خصوصیات مخلوط آسفالتی می باشد که در ایمنی راه موثر می باشد. همه روزه تعداد تلفات زیادی بر اثر تصادفات در جاده ها گزارش می گردد. درصد زیادی از این تصادفات بر اثر لغزندگی سطوح آسفالتی و توقف دیر هنگام خودروها در هنگام تصادف می باشد. تعیین میزان اصطکاک سطح جاده ها بویژه در نقاط حادثه خیز و شیبها از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. مقاومت در برابر لغزندگی یکی از عوامل اولیه تعیین ایمنی روسازی به خصوص در تصادفات ناشی از سرخوردن بر روی سطح خیس می باشد. خواص مهندسی روسازی را می توان با دو پارامتر بافت ریز و بافت درشت تعریف کرد که بافت ریز عامل تماس مستقیم لاستیک و سطح روسازی می باشد و مقاومت در برابر لغزندگی توسط بافت ریز مصالح به کاررفته در سطح جاده، تعیین می شود. در این تحقیق با بررسی بافت ریز و نوع دانه بندی، نمونه های آسفالتی با دانه بندی پیوسته (شماره 4 و 5) و دانه بندی باز (شماره 4 و 5) برطبق آیین نامه روسازی راه های ایران ساخته و به کمک دستگاه پاندول انگلیسی مورد آزمایش قرار گرفتند. در ساخت این نمونه ها از قیر خالص 70-60 و مصالح سنگی کوهی شکسته استفاده شده است. بر اساس نتایج بدست آمده مشخص گردید که دانه بندی های باز دارای عدد آونگ انگلیسی (BPN) بیشتر نسبت به دانه بندی پیوسته می-باشند که به مفهوم افزایش مقاومت در برابر لغزندگی و سرخوردگی و در نتیجه باعث افزایش در ایمنی راه ها می-باشند.