مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی
سال سیزدهم شماره 6 (پیاپی 56، شهریور 1392)

یادگیری مبتنی بر تیم (TBL)، نوعی از یادگیری مشارکتی با ساختار مشخص است که هدف آن افزایش مهارت دانشجویان در دستیابی به سطوح بالاتر یادگیری شناختی با به کارگیری دانش فردی در قالب یک تیم است. در مطالعه حاضر، میزان یادگیری دانشجویان مقطع کارشناسی دانشکده توانبخشی در تدریس واحد نورولوژی به دو روش سخنرانی و TBL مقایسه گردید.
این مطالعه نیمه تجربی روی 70 دانشجوی کارشناسی توانبخشی در محدوده سنی 19 تا 22 سال در دانشکده توانبخشی صورت گرفت. از 16 جلسه تدریس، نیمی از جلسات درس نورولوژی به روش سخنرانی و نیم دیگر به روش TBL تدریس شد. میزان یادگیری دانشجویان از دو دسته مباحث تدریس شده با دو شیوه تدریس سخنرانی و یادگیری مبتنی بر تیم، با استفاده از آزمون چندگزینه ای اندازه گیری شد و میانگین نمرات آزمون ها در دو شیوه تدریس، با آزمون های آماری تی مستقل و تحلیل واریانس یک طرفه مقایسه گردید. هم چنین دیدگاه دانشجویان در مورد علاقه به درس نورولوژی، آموزش به روش TBL نیز توسط سه سوال سنجیده شد.
نمرات دانشجویان طی 8 جلسه تدریس TBL در هر دو ارزیابی فردی و گروهی، رشد نشان داد. بین میانگین نمره سخنرانی (99/11)، ارزیابی فردیTBL (66/14) و ارزیابی گروهی TBL (16/16) و میانگین نمره کلی (07/14)، تفاوت معناداری وجود داشت (015/0≥p، 99/54f=). بین علاقه به ارائه دروس ترم های بعد به روش TBL با نمره TBL گروهی ارتباط مثبت معناداری وجود داشت (001/0=p، 374/0r=).
یافته ها، موفقیت بیش تر روش TBL در امر یادگیری نسبت به روش سخنرانی را نشان داد. یافته های این بررسی می تواند به تغییر دیدگاه دانشجویان، مدرسین، و مسوولان آموزشی نسبت به تاثیر انتخاب مناسب روش آموزشی، در انتقال دانش و دستیابی به اهداف آموزشی تعیین شده، کمک کند.

هدف از آموزش بالینی، کسب تبحر در انجام مهارت های بالینی و دستیابی به صلاحیت بالینی است. مهارت های بالینی از طریق تکرار در انجام آموخته می شوند، لذا فراوانی انجام مهارت ها با افزایش صلاحیت بالینی ارتباط دارد. پژوهش حاضر با هدف تعیین استاندارد آموزشی برای دفعات انجام مهارت های تزریق عضلانی و برقراری خط وریدی که از مهارت های پایه و مهم پرستاری هستند، بر اساس منحنی یادگیری انجام شد.

این پژوهش از نوع توالی زمانی با شرکت 57 دانشجوی دوره کارشناسی رشته پرستاری در شهر مشهد در سال 1390 بود که به روش آسان انتخاب شدند. میزان تبحر در انجام مهارت های بالینی با چک لیستی که روایی و پایایی آن با شاخص روایی محتوی و توافق مشاهده گران (91/0=r) تایید شده بود، جمع آوری گردید. مهارت ها تا صاف شدن خط منحنی یادگیری تکرار شدند، سپس تحلیل داده ها با رسم منحنی یادگیری انجام شد.

میانگین نمره میزان تبحر در انجام مهارت بالینی تزریق عضلانی در دفعه اول 5/21±4/62 (بر مبنای 100) بوده که در دفعه دهم تا 9/5±1/95 افزایش یافت. این میزان در مهارت برقراری خط وریدی در دفعه اول 3/10±9/36 و در دفعه سیزدهم 3/4±1/94 بود. استاندارد دفعات مورد نیاز انجام مهارت های تزریق عضلانی و برقراری خط وریدی بر اساس شاخص صاف شدن منحنی یادگیری به ترتیب هفت و هشت دفعه برآورد گردید. بر اساس شاخص دستیابی 75 درصد دانشجویان به 75 درصد تبحر، تعداد لازم دفعات انجام تزریق عضلانی و برقراری خط وریدی به ترتیب شش و هفت دفعه برآورد گردید.

به نظر می رسد انجام هفت تا هشت بار تزریق عضلانی و برقراری خط وریدی، برای کسب تبحر دانشجویان ضروری است. همچنین، طراحی و اجرای دفترچه ثبت مهارت های بالینی برای مستندسازی انجام این مهارت ها ضروری می نماید.

پزشکان عمومی داوطلب در برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع باید برای ارائه خدمات و مراقبت های لازم به جمعیت تحت پوشش خود آماده گردند. هدف مطالعه حاضر، تعیین و اولویت بندی نیازهای آموزشی این پزشکان در حیطه های وظایف ابلاغ شده به پزشک خانواده جهت طراحی برنامه های توانمند سازی آنان بود.
این مطالعه توصیفی مقطعی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال 1391 انجام شد. در این مطالعه 507 نفر از جامعه هدف به روش نمونه گیری طبقه ای شرکت کرده و پرسشنامه را به روش خودایفا تکمیل کردند. ابزار مورد استفاده، پرسشنامه ای محقق ساخته و خودایفا شامل 60 گویه (با مقیاس 1 تا 5) بود که نظر پزشکان عمومی داوطلب در برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع را در مورد شدت نیاز ایشان به آموزش در زمینه وظایف پزشکان در سه حیطه ی مصوب دستورالعمل برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع در مناطق شهری (نسخه 02) می پرسید. تحلیل اطلاعات با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی انجام پذیرفت.
بیش ترین میانگین نمره نیاز آموزشی این پزشکان در زمینه اقدامات اولیه در اورژانس های تنفسی(01/1±93/3)، انجام CPR و لوله گذاری تراشه(08/1±93/3)، مراقبت از بیماران مسموم(94/0±76/3)، اختلالات شایع روانپزشکی(92/0±79/3) و سامانه خدمات سلامت ایرانیان(92/0±77/3) بود. کم ترین میانگین نمره نیاز آموزشی مربوط به روش های پیشگیری از بارداری(09/1±99/2)، مهارت های ارتباطی با بیمار و در محیط کار(06/1±06/3)، اصول و مهارت های مشاوره تنظیم خانواده(04/1±16/3)، مراقبت از بیماری های قابل پیشگیری با واکسن(97/0±24/3) و نحوه آموزش سلامت(98/0±24/3) بود.
آموزش اقدامات اولیه و تدبیر فوریت ها در برنامه های آموزش مداوم باید توسط مسوولان برنامه های بازآموزی و برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع در اولویت قرار گیرد. تاکید بر اهداف برنامه پزشک خانواده یعنی مدیریت و ارائه خدمات سلامت باید هم زمان با طراحی و اجرای آموزش بسته های خدمتی سلامت نیز انجام شود.

محیط آموزش بالینی دارای نقش مهمی در یادگیری بالینی دانشجویان پرستاری است. هرگونه اختلاف بین محیط بالینی واقعی و مورد انتظار دانشجویان پرستاری می تواند منجر به کاهش یادگیری بالینی دانشجویان پرستاری گردد. هدف مطالعه حاضر مقایسه درک دانشجویان پرستاری از وضعیت واقعی و مورد انتظار محیط آموزش بالینی در حیطه های حمایت و نظارت بود.
در این مطالعه توصیفی 96 دانشجوی کارشناسی پرستاری دانشکده پرستاری و مامایی زنجان از طریق سرشماری مورد مطالعه قرار گرفتند. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه «ارزیابی میزان حمایت و نظارت درک شده» که در دو نسخه وضعیت واقعی و مورد انتظار طراحی شده است، استفاده شد. هر کدام از نسخه ها حاوی 29 سوال در دو حیطه نظارت و حمایت است. تجزیه و تحلیل یافته ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی انجام گرفت.
اختلاف آماری معناداری بین درک واقعی و مورد انتظار دانشجویان پرستاری از حمایت و نظارت وجود دارد. به عبارت دیگر دانشجویان بر این باور بوده اند که در حیطه حمایت، انتظارات آنها برآورده نشده و در حیطه نظارت، میزان نظارت اعمال شده بیش از انتظار دانشجویان بوده است(001/>p).
شکافی بین وضعیت واقعی و مورد انتظار دانشجویان پرستاری در مورد حمایت و نظارت در محیط های بالینی وجود دارد. این شکاف می تواند اثرات منفی بر یادگیری بالینی انشجویان داشته باشد.

توجه به رضایت از رشته تحصیلی و سلامت روان دانشجویان از جهت ارتقای توان علمی، میزان یادگیری و پیشرفت تحصیلی آنان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مطالعه با هدف بررسی ارتباط رضایت از رشته تحصیلی با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اراک در سال 1391 انجام شد.

در این پژوهش توصیفی همبستگی، رابطه بین رضایت از رشته تحصیلی با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی در بین 403 دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی اراک که با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای از سه دانشکده پزشکی، پیراپزشکی و پرستاری مامایی انتخاب شده بودند، ارزیابی گردید. داده ها از طریق پرسشنامه استاندارد سلامت عمومی و پرسشنامه محقق ساخته رضایت از رشته تحصیلی جمع آوری شد. داده ها از با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن وآزمون t مستقل تحلیل گردید.

میانگین نمره رضایت از رشته تحصیلی در بین دانشجویان این دانشگاه 38/12±16/61 (از حداکثر 90) و در حد متوسط بود. سلامت عمومی با میانگین (65/10±36/26)، وجود اختلال خفیف را نشان داد. بین رضایت از رشته تحصیلی با سلامت عمومی دانشجویان ارتباط معناداری وجود نداشت (061/0-r= و 22/0p=). اما بین رضایت از رشته تحصیلی با پیشرفت تحصیلی (113/0-r= و 024/0p=) و همچنین نمره سلامت روان با پیشرفت تحصیلی همبستگی معنادار و منفی وجود داشت(166/0-r= و 001/0p=).

با توجه به نتایج حاصل از وجود ارتباط بین رضایت از رشته تحصیلی و سلامت روان و پیشرفت تحصیلی دانشجویان، توجه ویژه به اهمیت نقش اساتید مشاور، تقویت مراکز مشاوره در دانشگاه ها با هدف پایش وضعیت تحصیلی دانشجویان و شناسایی و فراهم نمودن خدمات درمانی لازم ویژه دانشجویان در معرض آسیب های روانی و بالاخره جلب مشارکت و تعامل خانواده ها با سیستم آموزشی در سطح دانشگاه ها، ضروری به نظر می رسد.

تفکر انتقادی جزء ضروری تصمیم گیری بالینی و صلاحیت حرفه ای است. ویژگی های فردی از عوامل تاثیرگذار در رشد و توسعه تفکر انتقادی دانشجویان است. از طرف دیگر، یکی از ویژگی های شخصیت بهنجار تاثیرگذار، برخورداری از عزت نفس است. هدف این مطالعه بررسی میزان گرایش به تفکر انتقادی و ارتباط آن با عزت نفس در دانشجویان پزشکی دوره پیش بالینی و بالینی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه بود.
این مطالعه توصیفی تحلیلی با تعداد 225 نفر از دانشجویان پزشکی دوره پیش بالینی و بالینی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در سال 1390 بر اساس نمونه گیری تصادفی طبقه ای انجام شد. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه ترجمه شده تمایل به تفکر انتقادی کالیفرنیا و پرسشنامه عزت نفس کوپراسمیت بود. تحلیل آماری داده ها با استفاده از آمار توصیفی، ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون کای دو و تی مستقل انجام گرفت.
میانگین نمره تمایل به تفکر انتقادی در دانشجویان مورد مطالعه 87/28±99/212 (از حداکثر 420) بود. نمره تمایل به تفکر انتقادی 120 نفر (3/53%) از دانشجویان مورد مطالعه در حد متزلزل، 102 نفر(3/45%)، در محدوده منفی و 3 نفر(4/1%)، در محدوده مثبت بود. یافته ها بیانگر همبستگی مثبت مستقیم بین نمره تمایل به تفکر انتقادی با عزت نفس بود (429/0r=، 001/0=p). همچنین بین تعلق به دو گروه با نمره عزت نفس پایین و عزت نفس بالا با داشتن تمایل مثبت، متزلزل و منفی به تفکر انتقادی رابطه معناداری وجود داشت (9/25=χ2، 0001/0p=).
دانشجویان با عزت نفس بالاتر، از گرایش به تفکر انتقادی مطلوب تری برخوردارند و ارتباط مستقیم و مثبتی بین این دو ویژگی وجود داشت. لازم است اعضای هیات علمی، عزت نفس کافی برای انجام قضاوت و تصمیم گیری در شرایط مختلف بالینی را در دانشجویان ایجاد نمایند.

تدریس خلاق یکی از اساسی ترین ملزومات نظام های‎آموزش عالی امروزی است. هدف از مطالعه حاضر بررسی وضعیت تدریس خلاق از دیدگاه دانشجویان دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد است.
این پژوهش توصیفی در دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شد. به روش نمونه‎گیری ‎طبقه ای ‎نسبتی تعداد 246 نفر از دانشجویان چهار رشته (پرستاری، هوشبری، اتاق عمل و مامایی)‎ در نیمسال اول تحصیلی1391، انتخاب‎گردیدند. به منظور جمع آوری داده ها، از پرسشنامه ی محقق ساخته با 55 گویه (با مقیاس لیکرت 5 تایی) بر مبنای ده مولفه جو سازمانی خلاق اکوال استفاده شد. برای‎ تحلیل داده ها از آزمون های آماری تی تک نمونه ای، تحلیل واریانس یک طرفه، و MANOVA استفاده شد.
میانگین و انحراف معیار نمره ی کل پرسشنامه برابر با (52/0±11/3) بود و از مقدار 3(نقطه ی برش) به طور معناداری بالاتر بود (001/0=p و 21/9=t) و نشانه ای از مطلوب بودن تدریس خلاق از دید دانشجویان بود. میانگین کل مولفه های تدریس خلاق در رشته پرستاری (47/0±36/3)، در رشته هوشبری (58/0±12/3)، در رشته اتاق عمل (52/0±67/3) و در رشته مامایی (52/0±31/3) بود. تفاوت بین میانگین نمرات در رشته های مختلف به لحاظ آماری معنادار بود (001/0p=، 36/12F=).
این پژوهش نشان داد که از نظر دانشجویان دانشکده پرستاری و مامایی مشهد، وضعیت خلاقیت اساتید در تدریس مطلوب است. همچنین در میان رشته های این دانشکده، اساتید رشته مامایی نسبت به سایر رشته ها در تدریس خلاقانه تر عمل می کنند.

مطالعات مرتبط با علوم انسانی به ویژه آموزش علوم سلامت مملو از موقعیت هایی است که پژوهشگران به بررسی روابط بین متغیر های مختلف پرداخته و یا این که متمایلند برازش کلی یک مدل نظری را با داده های حاصل از جامعه مورد مطالعه خود ارزیابی نمایند. این مقاله، روش و کاربرد مدل یابی معادلات ساختاری در پژوهش های مرتبط با آموزش علوم سلامت را معرفی نموده است.
اطلاعات این مطالعه مروری با استفاده از مرور و خلاصه سازی مقالات و کتب مرتبط و از طریق جستجوی هدف مند کتابخانه ای (جهت دستیابی به کتب) و منابع الکترونیکی شامل موتور جستجوگر گوگل و بانک های اطلاعاتی (جهت دستیابی به کتب و مقالات) به دست آمد.
پژوهشگران عرصه آموزش علوم سلامت قادرند تا با استفاده مدل یابی معادلات ساحتاری و با کمک نرم افزارهای موجود به مناسب بودن مدل های مفهومی یا کاربرد آن در جامعه مورد مطالعه پی ببرند. گام های کلی که پژوهشگران لازم است مدنظر قرار دهند شامل قالب بندی مطالعه، کنترل از نظر برقرار بودن مفروضات اجرای مدل معادله ساختاری، بررسی برازش و اصلاح مدل، و تفسیر مناسب یافته ها می باشد.
مدل یابی معادلات ساختاری به دلیل دارا بودن قابلیت های متعدد و نیز غلبه بر محدودیت های روش های سنتی، کاربردهای بسیاری در مطالعات مرتبط با علوم انسانی و به ویژه آموزش علوم سلامت دارد.

یکی از موارد بسیار مهم در تحقیق و مقاله ترجمان دانش و استفاده از نتایج طرح های تحقیقاتی و مقالات، و کاربردی بودن آن است، که به نظر می رسد، بسیاری از مقالات کم تر جنبه ی کاربردی دارند. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی شرایطی را برای نقد مقالات فراهم اورده است، که به نظر بسیار مفید است، چرا که محققین با مطالعه ی این نقدها نسبت به نوشتن مقاله اقدام می کنند لذا کیفیت مقالات منتشر شده به مراتب بهتر می شود. در حقیقت مجله آموزش در علوم پزشکی فرصتی را برای محققین جهت فراگیری نوشتن مقاله و رعایت اصول نگارش علمی فراهم ساخته است، نقدهای منتشر شده حاوی نکات بسیار مفید در زمینه نوشتن مقاله می باشند، و این نقد ها بسیار جنبه کاربردی داشته و می تواند تاثیر بسیار خوبی بر روند گزارش مقالات داشته باشد و حلقه ی گمشده برخی مقالات که عدم کاربردی بودن نتایج است. با این اقدام رفع شده است و جنبه کاربری بودن این نوع مقالات به وضوح مشخص است. از این رو جا دارد از سردبیر محترم بابت فراهم ساختن فرصتی برای فراگیری نکات کلیدی در مقاله نویسی و دیدگاه مناسب ایشان در این مورد تشکر کنم. مقاله ای با عنوان: مقایسه تاثیر به کارگیری روش های ارزشیابی DOPS وMini-CEX با روش سنتی بر مهارت های بالینی دانشجویان پرستاری:یک مطالعه تجربی تصادفی شده در مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی. 1392; 13 (5):364-372 منتشر شده است(1). در مورد این مقاله چند نکته قابل بحث است: نویسندگان مقاله، به نحو مطلوبی نکات کلیدی در گزارش یک مقاله کارآزمایی را رعایت کرده اند، برای مثال ذکر نوع مطالعه در عنوان و مقایسه دو گروه از نظر متغیر های دموگرافیک و زمینه ای(2تا4). اما در انجام یک مطالعه تعداد حجم نمونه برای مقایسه بایستی مناسب انتخاب شود و با استفاده از شیوه ی علمی نسبت به محاسبه تعداد حجم نمونه اقدام کرد، و معمولا سرشماری نمی شود(2و5)، در این مطالعه کلیه افراد به روش سرشماری وارد مطالعه شده اند، سوالی که مطرح است این است که آیا این تعداد افراد برای مطالعه کافی است؟ و اگر با استفاده از فرمول، حجم نمونه را محاسبه کنیم حجم نمونه محاسبه شده به نظر بیش تر از این مقدار محاسبه شود. لذا با این توضیح آیا به علت محدودیت افراد به صورت سرشماری وارد مطالعه شده اند و حجم نمونه می تواند بیش تر از این تعداد محاسبه شود. از این رو آیا توان این مطالعه در حد قابل قبولی است؟ نکته دیگر دو گروه از نظر متغیر های دموگرافیک در شروع مطالعه مقایسه شده اند. اما ارزیابی دو گروه از نطر متغیر اصلی پیامد مورد مطالعه در شورع مطالعه از نکات بسیار مهم است. و یکسان بودن دو گروه از نظر متغیر اصلی در شروع مطالعه باید تایید شود، در غیر این صورت نتیجه حاصله می تواند منتسب به تفاوت در شروع مطالعه باشد(2تا4). در این بررسی محققین پیامدهای اصلی مطالعه را در دو گروه بعد از مداخله را با یکدیگر مقایسه کرده اند، در حالی که در شروع مطالعه مشخص نیست که آیا دو گروه از این نظر یکسان بوده اند یا خیر؟ و این تردید وجود دارد که دو گروه از نظر متغیر های اصلی در قبل از مداخله با یکدیگر تفاوت داشته باشند. برای مثال ذکر شده است بعد از مداخله دو گروه از نظر نمره رگ گیری با یکدیگر تفاوت داشته اند. ولی این تردید وجود دارد که قبل از مداخله نیز این تفاوت در دو گروه وجود داشته است، در این صورت تفاوت اولیه در دو گروه باعث این تفاوت و نتیجه گیری اثربخشی مداخله شده است نه مداخله. لذا پیشنهاد می شود دو گروه از نظر متغیر های اصلی در شروع مطالعه با یکدیگر مقایسه شود. و در مورد توان مطالعه و این که آیا این تعداد حجم نمونه بر اساس روش های علمی بوده است و برای استنباط کافی است یا بر اساس محدودیتی که وجود داشته است این تعداد وارد مطالعه شده اند؟ که در این صورت می بایست در قسمت محدودیت ها ذکر شود.

پژوهش و تحقیق زیربنای اصلی پیشرفت و توسعه پایدار هر کشوری در دنیای کنونی است. مسلما آشنایی افراد با اهداف و فرایند اجرا طرح های تحقیقاتی در دوران دانشجویی یکی از موثرترین راه های ارتقا سطح پژوهش در کشور است. از این منظر بررسی و مطالعه موانع انجام این طرح های مهم جلوه می نماید. هر چند که در این زمینه تاکنون پژوهشی اساسی و زیربنایی صورت نپذیرفته است اما در این میان معدود مطالعاتی همچون مطالعه عنبری و جدیدی با عنوان «مقایسه دیدگاه دانشجویان محقق و غیرمحقق در مورد موانع انجام فعالیت های پژوهشی در دانشگاه علوم پزشکی اراک، و ارائه استراتژی های مناسب در مدیریت تحقیقات دانشجویی»(1) صورت پذیرفته و در شماره اخیر مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی منتشر شده است. در این مطالعه اهم موضوعات مطرح شده از جانب دانشجویان شامل کمبود دستیاران پژوهشی دوره دیده، عدم استفاده از نتایج تحقیق در جامعه، ضعف دانشجویان در آشنایی با کتابخانه دیجیتال بوده است. اغلب موارد مذکور در این طرح ها از جمله عمده مشکلات و موانع اجرا طرح های دانشجویی است اما این تحقیقات به سایر موانع و علل عدم گرایش دانشجویان به تحقیق توجه کافی نداشته اند. تجربه شخصی اینجانب در مسوولیت های مختلف پژوهشی در دانشگاه و اجرای طرح های تحقیقاتی متعدد و چاپ مقالات متعدد در پایگاه اطلاعاتی مختلف نشان می دهد که یکی از مهم ترین علل عدم تمایل دانشجویان به شرکت در کارهای تحقیقاتی، عدم آشنایی آن ها با مزایای حاصل از پژوهش در آینده کاری آن ها است. گواه این مطلب نیز تلاش اغلب دانشجویان سال آخر دوره کارشناسی جهت اجرا طرح تحقیقاتی و چاپ مقاله جهت ادامه تحصیل بدون آزمون است. در مصاحبه با این دانشجوان اعلب اظهار می نمایند که در صورت آگاهی از این مزایا از ترم های پایین تر تحصیلی جهت اجرا طرح تحقیقاتی اقدام می نموده اند. این مشکل در رشته های پزشکی بغرنج تر می گردد جایی که اولین طرح تحقیقاتی دانشجو، پایان نامه تحصیلی او است. دانشجویی که طی هفت سال تحصیلی صرفا دو واحد درس تئوری آشنایی با این موضوع داشته و تاکنون به صورت عملی به اجرا تحقیقات نپرداخته و باید یکی از مهم ترین مراحل تحصیل خود را پشت سر بگذراند. یکی دیگر از موانع موجود در اجرا طرح های تحقیقاتی قابل مشاهده است عدم رعایت اخلاق در پژوهش و عدم رعایت حقوق دانشجو در هنگام ثبت طرح های تحقیقاتی و یا انتشار مقالات است به طوری که اغلب در هنگام انتشار مقالات نامه دانشجو براساس صلاح دید استاد و یا نیاز او به امتیازات جهت ارتقا در محل مناسب خود قرار نمی گیرد که این موضوع سبب دلسردی و از بین رفتن انگیزه پژوهش در دانشجویان می گردد. مسلما با در نظر گرفتن این موارد در کنار سایر موضوعات مطرح شده در سایر تحقیقات و تلاش در جهت رفع آن های می توان شاهد جهش اساسی در کیفیت و کمیت طرح های تحقیقاتی دانشجویی بود که این مهم گام بلندی در جهت نیل به اهداف والای نقشه جامع علمی کشور و راهی برای رسیدن به اهداف سند چشم انداز کشور عزیزمان است.

امروزه استفاده از تکنیک های چند متغیره برای تحلیل داده ها در پژوهش های مرتبط با آموزش علوم پزشکی به امری مرسوم و گاه ضروری تبدیل شده است(1). اهمیت این دسته از روش های تحلیل در پژوهش های علوم انسانی و به ویژه آموزش پزشکی از آنجاست که غالبا در این حوزه از مطالعات، پژوهشگران علاقه مند هستند که مبتنی بر فرضیه های خود در مورد روابط علیتی بین متغیرها به بررسی این روابط در قالب الگویی از پیش ساخته بپردازند(2و3). نمونه مشخص آن، انتشار مقاله ای تحت عنوان «ارتباط هوش معنوی با اضطراب امتحان در دانشجویان پرستاری و مامایی: کاربرد تحلیل مسیر» در مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی است(4). لذا در ادامه به نقد برخی از نکات، تنها در مورد کلیات کاربرد و گزارش تحلیل مسیر در مقاله مذکور پرداخته شده و از نقد جزییات روش و گزارش خودداری می گردد، تا بدینوسیله به پژوهشگران محترم حوزه آموزش پزشکی در انتخاب صحیح روش تحلیل مسیر برای مطالعه کمک نماید. از آنجایی که روش تحلیل مسیر به منظور آزمون فرضیه های پژوهشگر در مورد روابط علیتی بین متغیر ها در قالب الگوی مشخص در جامعه مورد مطالعه استفاده می شود، یکی از ملاحظات مهم در استفاده از این تکنیک های تحلیل، مشخص نمودن و تعریف نظریه زیربنایی است که فرضیه های پژوهشگر در مورد روابط بین متغیر ها بر آن استوار شده اند(3و5)؛ لذا لازم است پژوهشگر نقش تمامی متغیرها را در چارچوب نظری (در اینجا نمودار مسیر) تبیین نماید. نویسندگاه این مقاله در قسمت مقدمه، به خوبی به تبیین نقش و اهمیت ارتباط هوش معنوی و اضطراب امتحان و نیز روابط بین آنها پرداخته اند؛ با این وجود در این قسمت از مقاله زیربنای نظری مناسبی که توضیح دهنده روابط علیتی بین کلیه متغیرها در نمودار مسیر باشد، قابل شناسایی نیست. تاکید شده است که تحلیل مسیر غالبا به منظور کشف روابط بین متغیرها به کار نمی رود؛ بلکه روشی است که ضمن آن برازش الگوی هوشمند مشخص شده از روابط علیتی بین متغیرها در جامعه ای خاص آزمون می شود(2و3). در این مطالعه از پرسشنامه هوش معنوی استفاده شده که از چهار حیطه تفکرکلی و بعد اعتقادی، توانایی مقابله و تعامل با مشکلات، پرداختن به سجایای اخلاقی و خودآگاهی، عشق و علاقه تشکیل شده اند؛ که کلیه این ابعاد به عنوان متغیرهای تشکیل دهنده شبکه علیتی وارد نمودار تحلیل مسیر شده اند. حال اگر فرض همبستگی درونی ابعاد تشکیل دهنده یک سازه واحد جهت تامین روایی ابزار را قبول کنیم، انتظار خواهیم داشت تا بین چهار بعد سازه «هوش معنوی» همبستگی وجود داشته باشد. در این صورت کاربرد روش تحلیل مسیر که تنها بر روابط علیتی یک طرفه و بدون حلقه بازخوردی (Feedback loop) مبتنی است(3)، با چالش جدی مواجه می گردد. به اعتقاد شریبر (Schreiber) و همکاران در پژوهش های حوزه آموزش، باور اینکه تنها یک تاثیر از یک متغیر بر متغیر دیگر وارد می شود، غیرواقع بینانه است(6). همچنین یکی از مفروضه های تحلیل مسیر این است که متغیرهای مستقل بدون خطا اندازه گیری شده اند تا بدین ترتیب پارامترها نیز بدون خطا برآورد گردند(2و6). در مطالعه ارتباط هوش معنوی با اضطراب امتحان در دانشجویان، به سختی می توان باور کرد که پژوهشگری بتواند متغیرهای وارد شده در نمودار مسیر را بدون خطا اندازه گیری نماید. هر چند تامین این شرایط امری ایده آل است، ولی در پژوهش های مرتبط با آموزش که غالبا مطالعات غیر تجربی ترجیح داده می شوند، به ندرت اتفاق افتاده و گاه ناممکن می باشد؛ چرا که غالبا متغیرهای وارد شده در این حوزه از پژوهش ها از جمله متغیر اضطراب امتحان، سازه های مکنون بوده و همیشه اندازه گیری آنها با درجاتی از خطا همراه است(6). در نتیجه به اعتقاد نگارنده، در این گونه از پژوهش ها مطلوب است که پژوهشگر ضمن تشریح دقیق و عمیق زیربنای نظری حاکم بر مدل یا الگوی پیشنهاد شده و نیز مشخص نمودن جایگاه تک تک متغیرهای وارد شده به مدل، روش مناسب دیگری را جهت غلبه بر محدودیت های مذکور در پیش گیرد. پژوهشگر با استفاده از مدل یابی معادلات ساختاری (که البته تحلیل مسیر نیز یکی از زیرمجموعه های محدود آن است) می تواند نقش متغیرهای مکنون و خطاهای اندازه گیری را در مدل لحاظ نموده و امکان منظور کردن روابط متقابل و چرخه های بازخوردی از روابط علیتی بین متغیرها را فراهم نماید.