نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 7 (تابستان 1390)

کثرت، وسعت و تنوع منابع پزشکی نیاکان از یک طرف و تخصص گرایی انسان از طرف دیگر اینگونه ایجاب می کند که هریک از پژوهشگران و گروه های تخصصی با سرعت و دقت بالایی در راستای اهداف تعریف شده خود تلاش کنند و حتی به رقابت بپردازند و در چنین شرایطی فرد یا گروهی موفق خواهد بود که با سرعت و دقت بیشتری راه صحیح را به درستی بپیماید. مثلا کسی که می خواهد با دید تخصصی بهداشت محیط، در زمینه دیدگاه های پزشکی نیاکان در قانون ابن سینا تحقیق نماید با عنایت به پراکندگی مطالب ذیربط در دایره المعارف مورد اشاره باید یک دوره کامل این کتاب چندهزار صفحه ای را از آغاز تا پایان با دقت، مطالعه نموده و نکته برداری کند که با توجه به جامع نگر بودن این کتاب و اینکه مجموعه ای از دانش بشر در آغاز هزاره دوم میلادی در زمینه آناتومی، فیزیولوژی، ایمونولوژی، روانپزشکی، پیشگیری، تشخیص... و درمان را یکجا در خود جای داده است مطالعه کامل آن خارج از حوصله یک نفر با تخصص خاصی نظیر بهداشت محیط، بهداشت عمومی، پزشکی اجتماعی، بیماری های عفونی... یا جراحی است و حال آنکه اگر همین گنجینه باعظمت را به حافظه رایانه بسپاریم و بانک اطلاعات الکترونیکی تهیه کنیم که با قابلیت جستجوی سریع و دقیق در اختیار پژوهشگران مختلف قرار گیرد بدون شک نظر همگی تامین خواهد شد و هریک از محققین، موفق به پیدا کردن گم شده خود خواهند گردید و تشکیل بانک اطلاعاتی بسترهای پژوهشی پزشکی نیاکان و از جمله کتاب رایانه ای قانون در طب ابن سینا به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی، قدمی است در راه تامین این نیاز و تولید این ابزار.

از آن جا که در طب نوین، درمان بیماری های مفاصل بیشتر از نوع نگهدارنده است، برآن شدیم تا در این مطالعه بیماری های مفاصل را از دیدگاه طب سنتی ایران مورد بررسی قرار دهیم؛ تا شاید بتوانیم راهکار متفاوتی برای پیشگیری و درمان این اختلال ارائه نماییم.
روش کار، از نوع کتابخانه ای و به شیوه مروری با بهره گیری از منابع طب سنتی ایران و جهان اسلام در قرون مختلف می باشد. بیماری های مفاصل در طب سنتی ایران تحت عنوان «اوجاع مفاصل» نام برده شده است که تقسیم بندی های متعددی از انواع آن شرح شده است و با توجه به عوامل مستعد کننده و علل بروز هر یک از آنها روش های پیشگیری و درمان اختصاصی برای هر یک ارایه شده است. با توجه به علل بیماری های مفصلی و عوامل مستعدکننده بروز آن از دیدگاه طب سنتی ایران به نظر می رسد با رعایت اصول شش گانه زندگی (سته ضروریه) بتوانیم تا حدود زیادی از بروز بیماری های مفاصل جلوگیری کرده و در صورت ایجاد بیماری نیز با روش های آسان تر، کم عارضه تر و ارزان تر اقدام به درمان کنیم.

دوران سالمندی یک پدیده طبیعی می باشد که در آن فعالیت های بدنی، روحی و روانی فرد کاهش پیدا کرده و این تغییرات فیزیولوژیک در افراد مختلف یکسان بوده، اما سرعت انجام آن می تواند متفاوت باشد. تغییرات بدنی این دوران شامل کاهش و ضعف قدرت بدنی، اندام ها، نسوج، کاهش کارایی دستگاه گوارش، کاهش هضم و جذب غذا و... و نیز اختلال و فقدان تعادل روانی، افسردگی، ناامیدی و احساس بیهودگی و نظایر آن می باشند. بی توجهی و عدم رسیدگی به جسم و روان در این دوران موجب تسریع در پیری زودرس و نهایتا منجر به مرگ زودرس می شود. سالمندی و توجه به بهداشت جسمی و روحی و روانی ایشان از زمان های گذشته، به ویژه در طب سنتی و طب اسلامی مورد توجه دانشمندان این حوزه بوده و هر کدام برنامه های علمی مفصلی برای این دوران تبیین و توصیه نموده اند؛ از جمله این دانشمندان، رازی، ابن سینا و جرجانی می باشد که در کتب طبی خویش بخش های ویژه ای برای طب سالمندان خصوصا بهداشت، ورزش و تحرک سالمندان ملحوظ نموده و دستوراتی را ابراز نموده اند. در این مقاله با استفاده از روش مطالعه تاریخی و مروری منابع طبی قدیمی و مقالات تهیه شده در این خصوص، سعی می شود دیدگاه هر کدام از این بزرگان را در زمینه دوران سالمندی که در قرون گذشته با استفاده از علم بلیغ و تجربه وزین و ناشی از تلاش طاقت فرسای خویش به آن دست یافتند، تبیین نماییم.

بهتر است پیش از هر چیز، بحث را با این عبارت «دلیسی اولیری» آغاز کنیم که میگوید: «میان تمدن و بیماری واگیر، شباهت گونه ای وجود دارد. هر دو در نتیجه مجاورت و آمیزش از مردمی به مردم دیگر انتقال پیدا میکند، و هر جا که یکی از این دو ظاهر میشود، نخستین فکر و سوالی که به خاطر میرسد، آن است که: راه سرایت از کجاست؟...».[i] عموما یونان را بنیانگذار علم در جهان میدانند، ولی قرنها قبل از آنکه یونان تمدنی داشته باشد، در بین النهرین و در سرزمینی که اکنون آن را ایران مینامند، علوم مختلف از جمله پزشکی رواج داشته است. تمدنی که امروزه به دستیاری اروپاییان در جهان نمود دارد، تمدنی است که یونانیان قدیم بنا نهادند، یونانیان نیز مبانی این تمدن را از ملل باستانی مشرق زمین یعنی مصر، سوریه، کلده و هند اخذ نموده اند.
برای آشنایی با مشکلات اپتیکی چشم، لازم است پژوهش گسترده ای در طول تاریخ صورت گیرد که ایرانی ها در دوره های مختلف تاریخ با مشکلات اپتیکی چشم از جمله انحرافات بینایی، پیرچشمی، دوربینی و نزدیک بینی آشنا و با استفاده از امکاناتی همچون عدسی و عینک برای رفع آن اقدام نموده اند. واژه عینک با حضور خود در ادبیات ایران توانسته تحولات و ابداعاتی که برای رفع مشکلات اپتیکی چشمی صورت گرفته را با کمک ادبیات برای همیشه تاریخ حفظ و آنرا از گزند فراموشی مصون نگه داشته و راه های تاسیس موزه اپتیک و علوم بینایی را هموار نماید.
اراده خداوندی بر این بوده که بشر در نور و روشنایی قادر به دیدن باشد و به همین دلیل همیشه تلاش نموده که خود را از تاریکی نجات دهد؛ خصوصا اگر این تاریکی در ارتباط با بینایی او بوده باشد. با اتکای به این مهم می توان گفت در مواجه با تاری دید، تئوری هایی را ارائه و ابداعاتی را بکار گرفته که او را از تاریکی بینایی نجات داده که از جمله می توان به یاقوت سرخ اشاره کرد که از آن بعنوان ذره بین، سود جسته است

در کلیه دانشکده های پزشکی جهان، مبحث فتق های شکمی یکی از مهم ترین بخش های کتابهای کالبد شناسی و جراحی است، زیرا هر ساله چند صد هزار نفر در معرض این نوع جراحی قرار می گیرند و جراحی فتق های جدار قدامی شکم جزو عمل های روتین بیمارستانهای عمومی محسوب می شود، معالجه کامل این بیماران وابسته به شناخت کامل مبانی تشریحی و مهارت های جراحی است. ابن سینا در کتاب مشهور قانون، در این زمینه مباحث گسترده ای را به رشته تحریر در آورده است، لذا هدف اصلی این مقاله بررسی دیدگاه ابن سینا در موضوع فتق های جدار قدامی شکم و مقایسه آن با منابع پزشکی جدید است.
روش و ابزار: طی یک بررسی کتابخانه ای مطالب مربوط به مبحث فتق های ناحیه جدار قدامی شکم از نسخه های عربی معتبر کتاب قانون و نسخه های الکترونیک موجود در سایت اینترنتی معاونت تحقیقات و فنآوری وزارت بهداشت را انتخاب نموده و مبانی کالبد شناسی، جراحی، آسیب شناسی، نشانه شناسی مندرج در این منابع را با منابع پزشکی عصر جدید، مقایسه و مورد بحث قرار داده ایم.
نتایج این مطالعه نشان می دهد که در کتاب قانون اصول تشریحی، جراحی، آسیب شناسی، نشانه شناسی، داروشناسی فتق، به صورت موشکافانه مورد بررسی قرار گرفته و در آن کتاب، لایه های پوشاننده شکم، عضلات شکم، صفاق جداری و احشائی و رابطه صفاق با غلاف پوششی کیسه بیضه، چادر بزرگ، مجرای مغبنی و سوراخ عمقی آن، انواع فتق نافی و مغبنی، آب آوردن کیسه بیضه، تشخیص افتراقی انواع فتق و روش های درمانی آنها مورد بحث و برسی قرار گرفته است.
مقایسه یافته های حاصل از این مطالعه با نتایج پژوهش های عصر حاضر نشان می دهد که ابن سینا در مورد فتق های جدار قدامی شکم، همانند کالبد شناسان و جراحان عصر حاضر به اصول و مبانی تشریحی فتق مانند: پوشش شکم، عضلات و صفاق و غشا ها و پرده های (فاسیاها) جدار قدامی شکم توجه کامل داشته و در کتاب قانون برای اولین بار به سوراخ های عمقی مجرای مغبنی اشاره نموده و آنرا ثقبان ضیقان (دو سوراخ تنگ) نامیده است و در مورد ارتباط چادر بزرگ با فتق نافی، و انواع فتق های مغبنی، فتق نافی و فتق کیسه بیضه و رابطه آب آوردن کیسه بیضه ها با غلاف پوششی آن ها و نیز رابطه پوشش غلافی با صفاق شکمی، آن چنان بحث نموده است که حتی بعد از گذشت بیش از یک هزار سال، اصول تشریحی و جراحی آن با منابع معتبر پزشکی عصر حاضر انطباق دارد.

طبق نتیجه یکی از مطالعات انجام شده در کشور، عصاره های آبی و الکلی بذر گیاه Trachyspermum copticum (L.) Link (زنیان) که بومی ایران، مصر، افغانستان و هندوستان می باشد، بر سلول های سرطان تخمدان انسانی، اثرات سایتوتوکسیک دارند. هدف این مطالعه، بررسی اثرات غلظتهای غیرکشنده عصاره های آبی و الکلی، و اسانس بذر گیاه فوق بر ترشح فاکتور دگرگونی رشد- بتا- دو (transforming growth factor-beta2) از سلول های سرطان تخمدان انسانی A2780 نوع حساس و مقاوم به درمان با داروی سیس پلاتین بود.
دو نوع سلول سرطان تخمدان انسانی (A2780) حساس و مقاوم به درمان با داروی سیس پلاتین، تحت تاثیر غلظتهای مختلف از عصاره های آبی و الکلی بذر گیاه زنیان (از 50 الی 7000 میکروگرم بر میلی لیتر)، قرار داده شدند؛ سپس با استفاده از روش MTT و محاسبه درصد کشندگی عصاره ها، تنها غلظتهایی از عصاره ها انتخاب شدند که طی 24 ساعت انکوباسیون، فاقد اثر سایتوتوکسیک بر سلول ها بودند. برای مجاورت عصاره آبی با سلول های حساس، غلظتهای 50، 100، 200 و 1000 و برای مجاورت با سلول های مقاوم، غلظتهای 50، 100، 200 و 2000 میکروگرم بر میلی لیتر انتخاب شدند. برای مجاورت عصاره الکلی با سلول های حساس و مقاوم، غلظتهای 50، 100 و 200 میکروگرم بر میلی لیتر انتخاب شدند. به علت سایتوتوکسیک بودن اسانس حتی با غلظتهای بسیار اندک، این ماده از مطالعه حذف شد. سوپرناتانت محیطهای کشت با تکنیک الایزا از نظر غلظت TGF-beta2 مورد سنجش قرار گرفت. نتایج، با تست آزمون مقایسه میانگین ها آنالیز شدند. مقدار p کمتر از 05/0 معنی دار تلقی شد.
تیمار سلول های حساس، با غلظت 200 میکروگرم بر میلی لیتر و همچنین تیمار سلول های مقاوم با غلظتهای 50 و 2000 میکروگرم بر میلی لیتر از عصاره آبی با غلظتهای TGF-beta2 بسیار کمتری در سوپرناتانت نسبت به سایر غلظتها همراه بود (001/0p<). ولی در اثر تیمار سلول ها با غلظتهای مختلفی از عصاره الکلی، اختلاف معنی داری در غلظت TGF-beta2 در بین سوپرناتانت ها ملاحظه نشد.
تیمار سلول های سرطان تخمدان انسانی (A2780، از نوع حساس و مقاوم به سیس پلاتین) با غلظتهای خاصی از عصاره آبی، با غلظت های بمراتب کمتری از TGF-beta2 در سوپرناتانت محیط کشت همراه بود. با توجه به نقش مهم TGF-beta2 در رشد و متاستاز سلول های سرطانی، مطالعات تکمیلی بررسی کننده ترکیب شیمیایی عصاره آبی و سازوکار کمتربودن سطح TGF-beta2 در سوپرناتانت، به روشن شدن نوع ارتباط عصاره آبی بذر گیاه زنیان با TGF-beta2 و اثرات احتمالی آن در کنترل رشد و متاستاز سلول های سرطانی تخمدان کمک خواهند کرد.

استفاده از برگ سنا (Cassia Angustifolia) به عنوان یک داروی مسهل در بسیاری از منابع مربوط به گیاهان دارویی ذکر گردیده است. محل رویش این گیاه نواحی گرم جنوب ایران است. سنا دارای اثرات مسهلی و ملین می باشد و استفاده از آن در درمان یبوست و به منظور تخلیه روده قبل از اعمال جراحی در اغلب کتب طب سنتی توصیه شده است. این مطالعه کارایی، عوارض جانبی و حد تحمل بیماران در دو رژیم آمادگی روده ای با استفاده از روغن کرچک و عصاره استاندارد شده گیاه سنا را در بیماران سرپایی مراجعه کننده جهت آزمون اوروگرافی ترشحی (I.V.U) بررسی نموده است.
114 بیمار سرپایی مراجعه کننده جهت آزمون اوروگرافی ترشحی به دو گروه تقسیم شده و رژیم آمادگی روده ای را با استفاده از 60 میلی لیتر روغن کرچک یا 60 میلی لیتر عصاره استاندارد شده گیاه سنا دریافت نمودند (عصاره استاندارد شده گیاه سنا توسط یک شرکت تولید داروهای گیاهی فرموله گردید). خصوصیات دموگرافیک از قبیل سن، جنس و سابقه آمادگی روده ای در دو گروه ثبت گردید. پس از مراجعه بیماران و انجام آزمون اوروگرافی ترشحی، امتیاز آمادگی روده ای بیماران توسط دو متخصص رادیولوژی که از نحوه آمادگی روده ای بیماران مطلع نبودند تعیین شد. عوارض جانبی، حد تحمل و مقبولیت دو رژیم آمادگی روده ای با استفاده از پرسشنامه ای که در اختیار بیماران قرار می گرفت بررسی گردید. همچنین فرم رضایت آگاهانه از بیماران اخذ شد.
توزیع فراوانی، سنی و جنسی بیماران در دو گروه مطابقت مناسبی با یکدیگر داشته و تفاوت معنی دار آماری در این میان مشاهده نمی شود. امتیاز آمادگی روده ای روغن کرچک و عصاره استاندارد شده گیاه سنا به ترتیب 971/0 97/3 و 917/0 87/4 می باشد این نتایج بیانگر آمادگی روده ای مناسب رژیم آمادگی با استفاده از عصاره استاندارد شده گیاه سنا است. عوارض جانبی (از قبیل تهوع، استفراغ، احساس تشنگی، احساس سیری، احساس ضعف و بی خوابی) در رژیم آمادگی روده ای با عصاره سنا در مقایسه با رژیم آمادگی روده ای روغن کرچک پایین تر است. مقبولیت رژیم آمادگی روده ای با عصاره استاندارد شده گیاه سنا نیز بالاتر از رژیم آمادگی روده ای دیگر است.
بحث: رژیم آمادگی روده ای با استفاده از عصاره استاندارد شده گیاه سنا در ایجاد پاک شدگی روده ای به نحو بارزی موثرتر از روغن کرچک عمل نموده و توسط بیماران بخوبی تحمل می شود. میزان و شدت عوارض جانبی در رژیم آمادگی روده ای با روغن کرچک به مراتب بالاتر از عصاره سنا است.