فصلنامه جنگل و فرآورده های چوب
سال شصت و سوم شماره 3 (پاییز 1389)

لیگنین دومین ماده مهم تشکیل دهنده چوب و لیگنینی شدن یکی از مهم ترین مراحل بلوغ سلول های چوبی است. در این پژوهش روند لیگنینی شدن بافت چوبی درختان راش ایران و اثر ارتفاع از سطح دریا بر آن از دیدگاه زیست شناختی مورد بررسی قرار گرفت. به این منظور در جنگل آموزشی - پژوهشی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، سه تراز ارتفاعی (650، 1100 و 1800 متر) گزینش و در طول یک فصل رویش در فواصل زمانی معین، نمونه های کوچکی از 5 درخت موجود در هر جایگاه استخراج شدند. روند لیگنینی شدن در این نمونه ها با رنگ آمیزی دوگانه تحت میکروسکوپ نور مرئی و قطبی شده مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که ارتفاع از سطح دریا تاثیری بر چگونگی و مراحل لیگنینی شدن چوب نداشته و تنها طول مدت لیگنینی شدن را کوتاه تر می کند. لیگنینی شدن، پس از آغاز تشکیل دیواره ثانویه و از لایه میانی این دیواره و گوشه های سلول آغاز شده و بتدریج در دیواره ثانویه بسوی حفره سلولی گسترش می یابد. آوندها و بافت های چوبی نزدیک اشعه چوبی زودتر لیگنینی می شوند. پایان لیگنینی شدن آخرین فیبرهای تولیدشده توسط لایه زاینده (کامبیوم) با تاخیر بیشتری صورت پذیرفته و حتی گاهی درونی ترین لایه های دیواره این فیبرها لیگنینی نمی شوند.

جاده های جنگلی به منظور حفاظت از جنگل، انجام دخالت های مدیریتی در امر پرورش و گسترش جنگل، جنگل کاری و اکوتوریسم، به بیشینه رساندن ارزش افزوده تولیدات و جلوگیری از پسماندهای محصولات جنگلی طراحی و احداث می شوند. به همین منظور باید در زمینه استفاده از استانداردهای ساخت ویژگی های فنی و هندسی آنها در راستای کاهش هزینه ساخت و احداث، توجه ویژه اعمال شود. این تحقیق به بررسی و ارزیابی جاده جنگلی احداث شده، از نقطه نظر نقش عملیات خاکی در جاده جنگلی، بر هزینه ساخت می پردازد. محل تحقیق حوزه نکا - ظالمرود (حوزه آبخیز شماره 74)، در استان مازندران می باشد. در این تحقیق، حجم عملیات خاکی در طول حدود دو کیلومتر از جاده جنگلی با استفاده از اصول استاندارد ساخت مورد ارزیابی قرار گرفت. پس از جمع آوری داده های مربوط به پروفیل های عرضی (102پروفیل) جاده ساخته شده (به طول 1800 متر) در منطقه مورد بررسی نسبت به بازیابی و برداشت دوباره آنها اقدام شد. در مرحله بعد حجم عملیات خاکی توسط نرم افزار Road محاسبه شد. میزان هزینه مازاد حاصل از افزایش حجم عملیات خاکی در روش جاری (بدون رعایت استاندارد) با روش استاندارد طراحی مقاطع عرضی مقایسه شد. نتایج نشان داد که در مورد میزان حجم خاکبرداری و خاکریزی و در نهایت مجموع کل هزینه ها اختلاف معنی داری بین دو روش یاد شده وجود داشت. با توجه به اختلاف قابل توجه بین حجم خاکبرداری و خاکریزی محاسبه شده با رعایت اصول استاندارد (10645.44 و 4153.88 مترمکعب، به ترتیب خاکبرداری و خاکریزی) و حجم عملیات انجام شده بدون رعایت آن اصول (12511.59 و 4284.75 مترمکعب، به ترتیب خاکبرداری و خاکریزی)، افزایش هزینه ای به میزان 16967000 ریال حاصل شده و این رقم نمی تواند از لحاظ اقتصادی قابل توجیه باشد. در نهایت توصیه می شود که در زمان طراحی و احداث مقاطع عرضی به اصول و شرایط استاندارد آن توجه ویژه ای شود تا در هزینه های راهسازی صرفه جویی لازم معمول شود.

از مهم ترین دشواری های جنگل کاری های سوزنی برگان کمی رشد، زردی و در نهایت زوال این درختان می باشد. درختان سوزنی برگ به طور معمول در سن دو سالگی به عرصه و دو تا سه سال پس از آن آبیاری به حال خود رها می شوند. در بررسی دیده ای و بازدیدهای صحرایی چندی از جنگل های دست کاشت مختلف در محدوده جغرافیایی استان فارس صورت گرفت و پس از حفر پروفیل، نمونه برداری از ریشه و طوقه گیاهان مشکوک و خاک پیرامون آنها انجام شد. بافت ریشه و طوقه مبتلا روی محیط کشت های عمومی PDA) اسیدی) و نیمه گزینشی(PARP) کشت داده شدند. قارچ های جداشده پس از خالص سازی و تشخیص اثبات بیماری زایی آنها روی پنج نهال کاج انجام شد. در آزمایش های مقدماتی خاک، بافت، EC، pH و وضعیت کلی خاک نیز بررسی و با منطقه شاهد مقایسه شد. قارچ های جداشده به شرح زیر شناسایی شدند:) Fusarium solani نه جدایه)؛ F. sambucinum (سه جدایه(،F. avenaceum، F. graminearum، F. subglutinans، F. crookwellens)هرکدام یک جدایه)؛ Rhizoctonia solani (یک جدایه) Binucleate Rhizoctonia (یک جدایه) و Pythium okanoganens (دو جدایه). از بین این قارچ ها تنها دو جدایه از F. solani، یک جدایه از F. sambucinum و جدایه های R. solani و P. okanoganens بیماری زا بودند که قارچ اخیر (P. okanoganens) توانایی بیماری زایی به نسبت شدیدی داشت، در حالی که دیگران از نظر بیماری زایی به نسبت خفیف بودند. بررسی بافت، شوری و pH خاک های مناطق آلوده نشان داد کهاین خاک ها به طور عموم بافت سیلتی - رسی تا سیلتی - لومی داشتند. شوری خاک های همه مناطق مورد بررسی نسبت به منطقه شاهد کمتر و pH آنها بین 7.06-7.8 متغیر بود که در مقایسه با منطقه شاهد تغییر زیادی نشان نمی دادند. نقش عوامل زنده (قارچ ها) و غیرزنده محیدر در زوال و مرگ درختان سوزنی برگ مورد بحث دیگران قرار می گیرد.

این تحقیق به منظور بررسی تاثیر چوب کششی بر کیفیت الوار تبریزی با تدوین برنامه چوب خشک کنی مناسب برای این نوع الوارها انجام شد. گرده بینه های تبریزی (Popoulus nigra) از منطقه طالقان واقع در غرب کرج تهیه شد. از الوارهای دارای چوب کششی با ضخامت اسمی 6 سانتی متر برای بررسی استفاده شد. الوارها با سه برنامه مختلف خشک شدند. در برنامه اول، الوارها به مدت دو ماه در هوای آزاد تا رطوبت نزدیک FSP خشک شدند و سپس در کوره نیمه صنعتی با روش جابجایی هوای گرم و طبق برنامه T10E4خشک شدند. در دو برنامه دیگر از برنامه های ملایم تر T8E3 و T6E3 برای خشک شدن الوارها در کوره استفاده شد. سپس، شدت ترک های سطحی، ترک های درونی و برون سختی در الوارهای خشک شده مورد بررسی قرار گرفت. در هیچ کدام از الوارها ترک های سطحی رخ نداد ولی ترک های درونی در امتداد اشعه های چوبی و نیز مماس بر دوایر سالیانه در الوارهای خشک شده با هر سه برنامه رخ داد. به طور کلی، در مقایسه با تخته های معمولی، تخته های دارای چوب کششی علاوه بر ترک های شعاعی، به ترک های درونی مماس بر حلقه های سالیانه نیز حساس هستند و شدت هر دو نوع ترک در این تخته ها بیشتر است. شدت بروز معایب در الوارهای خشک شده با برنامه T6E3 کمتر بود و برنامه یاد شده برای خشک کردن الوار تبریزی دارای چوب کششی پیشنهاد می شود.

در این بررسی از ساقه کلزا به عنوان ماده اولیه بدست آمده از پسماندهای کشاورزی برای تولید خمیر کاغذ به روش سودا در دو مرحله استفاده شد. در مرحله اول متغیرها شامل درصد قلیائیت فعال در پنج سطح (18، 20، 24، 26 و 28 درصد، زمان پخت در سه سطح (60، 120 و140 دقیقه) بود. دمای پخت در همه پخت ها ثابت و برابر 170 درجه سلسیوس بود. در مرحله دوم از پیش تیمار قارچی با قارچ پوسیدگی سفید Trametes versicolor برای تولید خمیر کاغذ سودا از ساقه کلزا در درصدهای قلیائیت 24، 26 و 28 درصد (به عنوان تیمارهای برتر مرحله اول)، با زمان پخت 140 دقیقه استفاده شد. نمونه های خمیر کاغذ شاهد و پیش تیمار شده با روش رنگبری ECF و با کاربرد دی اکسید کلر رنگبری شدند. نتایج نشان داد که پیش تیمار قارچی سبب کاهش عدد کاپای خمیر کاغذ به میزان 25 درصد و بازده آن به میزان 20 درصد نسبت به نمونه شاهد شد. نتایج بدست آمده از اندازه گیری روشنی خمیر کاغذ بدست آمده نیز نشان داد که پیش تیمار قارچی سبب کاهش مصرف دی اکسید کلر شده و نیز سبب افزایش روشنی خمیر کاغذ پیش تیمار در سطح قلیائیت %28 به میزان %8 شد. کمترین عدد کاپا و بازده بدست آمده مربوط به خمیر کاغذ ساخته شده از نمونه های پیش تیمار شده با قارچ در شرایط 28 درصد قلیائیت و زمان پخت 140 دقیقه و بیشترین عدد کاپا و بازده نیز با قلیائیت فعال %18 و زمان پخت 60 دقیقه بدست آمد.

در این تحقیق تاثیر پرداخت و رنگ کاری چوب با رنگ های نیم پلی استر و سیلر و کیلر و نانوذرات زایکوسیل و زایکوفیل بر فرایند انتقال سیال در چوب بررسی شد. دو نوع فرایند انتقال سیال در چوب مورد ارزیابی قرار گرفت: ضریب نفوذپذیری گازی و ضریب نفوذپذیری مایعی تعیین شده با آزمون رایلم. برای این منظور، تخته های تهیه شده از برون چوب تبریزی (P. nigra) بر پایه برنامه چوب خشک کنی با کد T6E3 خشک شدند. سپس، نمونه های استوانه ای شکل در جهت طولی با قطر 25mm و طول 40mm تهیه و برای محدود کردن عبور سیال از جهت طولی، سطوح جانبی آنها با رزین اپوکسی اندود شد. سپس، یکی از مقاطع عرضی نمونه ها با رنگ و نانوذرات یاد شده پوشش داده شد. شماری از نمونه ها در شرایط آزمایشگاهی و شماری دیگر در درون آون در دمای 210±3oC خشک شدند. پس از خشک کردن، برای یکسان سازی رطوبت، نمونه ها در اتاق با شرایط ثابت (کلیما) قرار داده شدند و سپس ضریب نفوذپذیری گازی و ضریب نفوذپذیری مایعی نمونه ها برابر با آزمون رایلم اندازه گیری شد. ضریب همبستگی خوبی بین نتایج به دست آمده در هر دو روش یاد شده دیده شد. نتایج نشان داد که کمترین ضریب نفوذپذیری گازی و ضریب نفوذپذیری مایعی مربوط به نمونه های پوشش داده شده با رنگ سیلر و کیلر بود. در بین نانوذرات، نانوزایکوسیل در مقایسه با نانوزایکوفیل عملکرد بهتری در کاهش ضریب نفوذپذیری چوب داشت.

به منظور تعیین میزان افت حجمی و ریالی چوب در عملیات بهره برداری جنگل (مراحل قطع و بینه بری، چوبکشی و بارگیری)، در سه پارسل که در آنان عملیات نشانه گذاری به شیوه گزینشی صورت گرفته بود، 90 درخت نشانه گذاری شده (در هر پارسل 30 درخت نشانه گذاری شده) در سری 2 حوزه آبخیز چفرود شاندرمن در استان گیلان که تحت مدیریت شرکت شفارود گیلان می باشد، گزینش شد. میانگین شیب عرضی کنار کنده های درختان نشانه گذاری شده 23 درصد و میانگین شیب طولی مسیرهای چوبکشی 21 درصد بود. از طرفی با توجه به این که بیش از %90 گونه های نشانه گذاری شده راش بود، همه درختان گزینش شده راش بوده، و دامنه قطری درختان گزینش شده 85-65 سانتی متر بود. نتایج نشان داد که بیشترین میزان افت محصول در مراحل قطع و بینه بری، و کمترین میزان افت محصول در مرحله چوبکشی رخ می دهد، همچنین افت چوب در مراحل مختلف عملیات بهره برداری به شیوه کنونی، 13.9 درصد از کل حجم چوب نشانه گذاری شده (%9.9 در مرحله قطع و بینه بری، %1.2 در مرحله چوبکشی و %2.8 در مرحله بارگیری)، و هزینه های مستقیم در ارتباط با افت محصول 2634 ریال به ازای قطع، بینه بری و خروج یک مترمکعب چوب نشانه گذاری شده به محل انباشت (انباشتی) کنار جاده، به دست آمد.

تعیین کارایی جست دهی و بررسی چگونگی پراکنش جست بر روی کنده، یکی از جنبه های مهم دگرگونی زمانی جست ها در روش شاخه زاد است. هدف این بررسی مقایسه کارایی جست دهی در جهت های مختلف جغرافیایی روی کنده بود. بدین منظور 45 اصله درخت بلوط وی ول قطع شده در 5 رویشگاه در جنگل های آرمرده بانه تحت حفاظت فردی با روش پرچین بندی قرار گرفتند. هر کنده به 8 کمان 45 درجه ای تقسیم و شمار جست در این کمان ها اندازه گیری شد. از تلفیق کمان ها، جهت های جغرافیایی روی کنده مشخص شد. مقایسه جهت های روی کنده نشان داد که جهت های جنوبی به دلیل دریافت نور و گرمای بیشتر به طور معنی داری شمار جست بیشتری نسبت به جهت های شمالی دارند. بررسی الگوی جست دهی در رویشگاه های مختلف بیانگر اختلاف این الگو در دامنه های جنوبی و شمالی بود. در دامنه های جنوبی، جهت های شمالی و در دامنه های شمالی، جهت های جنوبی دارای بیشترین شمار جست بودند. بر پایه نتایج این تحقیق الگوی جست دهی تحت تاثیر جهت تابش نور تغییر می کند. در این رابطه اثر تلفیقی جهت روی کنده و جهت دامنه باید مدنظر قرار گیرد.