نشریه پژوهش های باستان شناسی ایران
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1390)

تپه باستانی شیخی آباد روستای کرتویج شهرستان صحنه، در برگیرنده ی فرهنگ دوران نوسنگی بدون سفال در غرب ایران است. این تپه در بررسی های باستان شناسی تیم باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا کشف و معرفی گردید. تاکنون صرفا چند محوطه معدود باستانی مربوط به دوران نوسنگی در غرب ایران بین دهه های 1950 تا 1978 م. مورد کاوش قرار گرفته اند. خوشبختانه پس از حدود 40 سال وقفه ی مطالعاتی، تیم مشترک باستان شناسی ایران- انگلیس به سرپرستی یعقوب محمدی فر و روجر متیوس و همکاری پژوهشکده ی باستان شناسی، کار در این تپه را آغاز نموده اند. تپه ی جانی اسام آبادغرب، محوطه ی دیگری است که در فصل اول این پژوهش به جهت تمرکز هیات باستان شناسی در تپه ی شیخی آباد و به جهت بعد مسافت این دو محوطه به مدت چند روز مورد بررسی، نقشه برداری، عکاسی فتوکرامتری و انجام عملیات مختصر لایه نگاری قرار گرفت و ادامه فعالیت به فصول آینده موکول گردید. نتایج آزمایش های اولیه حاکی از این بود که لایه ی تحتانی شیخی آباد متعلق به 9810 ق.م است. عاوه بر این در لایه های سطحی تپه ی شیخی آباد بقایای یک استقرار روستایی با یک فضای مقدس شناسایی گردید.

تپه ی کلنان متعلق به دوره ی مس و سنگ میانه است و در شرق استان کردستان واقع شده است. داده های به دست آمده از گاهنگاری مقایسه ای و مطلق این تپه نشان دهنده استقرار در آن از 4050 تا 3650 ق.م است. به دلیل نبود لایه نگاری محوطه های مس و سنگ در استان کردستان در مقایسه با سایر نقاط ایران، تپه ی کلنان در شهرستان بیجار لایه نگاری شد. در اینجا عاوه بر گاهنگاری نسبی و مطلق، گونه شناسی مواد فرهنگی نیز مورد بحث واقع شده است. نتایج حاصله نشان دهنده ی مشابهت مواد فرهنگی این تپه با شمال غرب ایران، زاگرس مرکزی و غرب فات مرکزی ایران در دوره ی دالما است. شناسایی سفال محلی و سفال های کرم و خاکستری مشابه با فات مرکزی از یافت ه های ارزشمند این تپه می باشد. این مقاله براساس داده های بدست آمده از لایه نگاری این تپه در پاییز 1389 است و بر اهمیت آن در منطقه ی شرق استان کردستان که کریدور مناطق شمال غرب ایران، زاگرس مرکزی و شمال فات مرکزی است، تاکید دارد.

همدان پیشینه ای کهن دارد که مدیون موقعیت طبیعی آن است؛ نخست دشت وسیعی که شهر در آن شکل گرفته، دوم کوه الوند که بر دامنه ی آن آرمیده است. این وضعیت جغرافیایی همدان را از دیرباز به یک مرکز زیستگاهی همیشگی مبدل کرده است. همدان در دوره ی اشکانی و ساسانی یک مرکز مهم اداری- بازرگانی بود. همدان در جنگ های فتوح توسط تازیان گشوده شد. این شهر در دور هی اسامی بر محور مسجد جامع و بازار گسترش یافت و مورد توجه مورخان و جغرافیانویسان بود. هر یک ساختار شهر را به گونه ای که دیده یا شنیده بودند، توصیف نموده اند. پرس شهای مهم این نوشتار بدین ترتیب می باشد یکم، دلیل اهمیت و تداوم زیستگاهی همدان در دور هی اسامی چه بوده است؟ دوم، کدامیک از ساختارهای شهری در توسعه و پایداری همدان موثر بوده است؟ وضعیت جغرافیایی و قرارگیری در مسیر راه های تجاری و کاروانی، ساختار اقتصادی و بازرگانی منجسمی در دوره های مختلف به شهر همدان بخشیده است. هر چند، شهر از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و آرامگاه ها برخوردار بود، اما ساختار اقتصادی شهر جایگاه خاصی داشت. وضع موجود بازار اهمیت آن را تایید می کند. تعدد محله ها و مراکز محله ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی، نشانه های بارزی از اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محات می باشد. جایگاه و اهمیت ساختار حکومتی شهر همدان نسبت به دور هی پیش از اسام متفاوت بود. این تفاوت عمدتا در نحوه ی گسترش شهر قابل درک است. نوشته ی حاضر با استناد به مدارک و شواهد موجود به اهمیت جغرافیایی، آثار جغرافیانویسان در این باره، ساختار کلی شهر، ساختارهای مذهبی، مسکونی، اقتصادی و حکومتی شهر می پردازد.

معماری اسامی ایران تداوم طبیعی معماری دوره ساسانی است و شناخت و مطالعه این معماری می تواند راه گشای ما در شناخت معماری دوره اسامی و جنب ه های مختلف آن باشد. متاسفانه علی رغم این مهم معماری این دوره به طور شایسته و جامع شناسایی و مطالعه نشده و ابهامات اساسی در خصوص سیر تحول و تکامل این معماری، تاریخ گذاری بناهای بر جای مانده، گون هشناسی، عناصر و اجزا، تکنیک ها، شیوه های معماری و موارد دیگر وجود دارد. معماری ساسانی در حقیقت تداوم و تکامل معماری اشکانی است. تمرکز توان معماری به ساخت بنای کاخ ها و معابد)در کنار تنوع گسترده ای از بناها با کارکردهای مختلف(، استفاده از نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان، گنبدخانه و صحن، توانایی بسیار در برپایی سازه های طاق و گنبد، استفاده استادانه از مصالح در دسترس، به ویژه سنگ لاشه و ماط گچ، استفاده گسترده و هنرمندانه از تزیین گچ بری و موارد دیگر از شاخصه های معماری ایران دوره ساسانی است که در این مقاله به آن پرداخته میشود.

در نزدیکی قلعه ی مشهور زیویه در استان کردستان، گورستانی به نام چنگبار واقع شده است. این گورستان که بنا بر شواهد و قراین موجود همزمان و مرتبط با قلعه ی زیویه است، از جمله وسیع ترین گورستان های کاوش شده ی عصر آهن در غرب ایران می باشد. سرپرستی کاوش های باستان شناختی در این گورستان بر عهده ی نصرت الله معتمدی بوده است که در خال سه فصل کاوش در قلعه ی زیویه، گورستان چنگبار را نیز مورد کاوش قرار داده است. در واقع هیات باستان شناسی واحدی در این سه فصل، قلعه ی زیویه و گورستان چنگبار را که تنها یک کیلومتر از یکدیگر فاصله دارند، کاوش کرده است. در طول این اقدام ها چند صد گور باستانی در چنگبار کاوش شده است که از آن ها اشیای گوناگون و متعددی به دست آمده اند. این اشیا در حال حاضر عمدتا در موزه ی ملی ایران نگهداری می شوند و مطالعه ی آن ها در شناخت بهتر فرهنگ عصر آهن منطقه ی غرب ایران نقش بسزایی دارد. در این مقدمه به مرور کاوش های چنگبار و نتایج حاصل از آن می پردازیم.

متاسفانه در ارتباط با اعتقادات مذهبی اقوام ایرانی، قبل از دروه ساسانی، اطلاعات اندک و ابهامات بسیاری وجود دارد. در این وضعیت هر نوع داده ای می تواند بسیار راهگشا باشد. معبد مرکزی نوشیجان و نمونه های مشابه دوره اشکانی در قومس، با توجه به ماندگاری بی نظیر و داده های به دست آمده، می توانند کمک زیادی به شناخت اعتقادات اقوام ایرانی در دوره ماد و اشکانی ارائه دهند. مطالعه این بناها نشان می دهد علی رغم فاصله ی زمانی و مکانی قابل توجه، قرابت های بسیار نزدیکی میان آنها وجود دارد که بر اساس آن، می توان نتیجه گرفت این بناها به سنت مذهبی واحدی)احتمالا زردشتی(تعلق داشته است. این اعتقاد اولین بار در دوره ماد ظاهر شده و با محافظه کاری و معماری ویژه ای، تا دور ه های متاخرتر تداوم یافت.

برمبنای اطلاعات حاصل از کاوش های باستان شناسی 1950 م. به بعد، در شمال غرب ایران نشانه هایی از یک جابه جایی جمعیتی از منطقه ی ماوراء قفقاز به سوی مرزهای جنوبی دیده می شود. که ظاهر یکی از دلایل اصلی این مهاجرت تغییرات زیست محیطی و یا افزایش جمعیت در مبدا بوده است. مطالعه مواد فرهنگی بر جای مانده از این گروه قومی نشان می دهد که این قوم با یک ساختار قبیله ای و اقتصاد مبتنی بر دامداری در شکل گیری فرهنگ های دوره مفرغ بخش هایی از غرب و شمال غرب ایران نقش مهمی را ایفا نموده اند تاکنون نشانه هایی از مهم ترین زیستگاه های جدید این گروه در شمال غرب ایران در محوطه هایی مانند یانیق تپه، گوی تپه وکول تپه وغیره شناسایی شده است و سپس با حرکت به سوی مرزهای جنوب یتر بیش از 93 زیستگاه از آنان در دشت های پیرامون کوهستان الوند شناسایی و در برخی از آنها کاوش شده است که از مهم ترین آن ها می توان به محوطه هایی چون گودین تپه ی کنگاور، تپه ی گوراب ملایر و تپه یپیسا نزدیک شهر همدان اشاره نمود.

میراث بشری در برگیرنده ی ابعاد فرهنگی و معنوی است که اغلب با الهام از طبیعت خلق شده اند. بنابراین ارتباط مستقیمی میان میراث فرهنگی و طبیعی وجود دارد که با بهره گیری از آن می توان به یکپارچه سازی حفاظت و مدیریت این مواریث پرداخت. اما این اقدام نیازمند ایجاد روش شناسی و تعیین معیارهایی برای شناسایی، ثبت، حفاظت و مدیریت یکپارچه این مواریث است. از این رو در گام نخست اتخاذ رویکردی جامع نگر در شناسایی مناطقی با ارزش چندگانه ضروری به نظر می رسد. برای این منظور می توان از رویکرد سیستمی بهر هگیری نمود و در ادامه برای مکان دار کردن اطلاعات موجود کاربرد ارزیابی چندمعیاره ی مکانی توصیه می شود. از این رو می توان ضمن شناسایی معیارهای لازم برای حفاظت یکپارچه ی مناطق مناسب این هدف را به وسیله ی سامانه ی اطلاعات جغرافیایی پهنه بندی و اولویت بندی نمود. این مقاله نیز به دنبال ارایه ی روش شناسی جهت حفاظت یکپارچه ی میراث فرهنگی و طبیعت است.