دوفصلنامه اسلام و علوم اجتماعی
پیاپی 9 (بهار و تابستان 1392)

دین اسلام برنامه جامعی برای کنترل و پیشگیری از کجروی دارد. بنابراین، استخراج آموزه های اسلامی در این باره می تواند کمک موثری به مسئولان نظام اسلامی برای مقابله با آسیب های اجتماعی باشد. یکی از محورهای مهم در این باره، آگاهی از دیدگاه قرآن درباره مجازات خشن است. این پژوهش با روش گراندد تئوری و با مراجعه به همه آیات قرآن انجام گرفته است. راهکارهای کنترل خشن از دیدگاه قرآن عبارت است از: اعدام، قطع کردن دست و پا، قطع کردن دست، شلاق زدن، بازداشت، تبعید و محدودیت در ارتباط با دیگران. این نوع از مجازات برای تعداد اندکی از کجروی ها و در خصوص کسانی اجرا می شود که با اختیار خود از کجروی بازنمی گردند و سایر کنترل های غیر خشن نیز نمی توانند سبب بازگشت آنان از کجروی شوند. قرآن کریم با تاکید بر حکم قصاص قاتل، یکی از پیشرفته ترین و عاقلانه ترین برنامه های پیشگیری از قتل را ارائه کرده است، چرا که قصاص قاتل، سبب حیات جامعه است، هرچند قاتل براساس رضایت اولیای مقتول و گذشت آنان از حق شرعی و قانونی خود، می تواند با پرداخت دیه و جلب رضایت آنان، از اعدام نجات یابد.

بخشی از فهم زیست جهان دینی در گروی شناخت میزان کمی و کیفی گرایش نگرش به دعاخوانی است. در این راستا، یک راه مطمئن، مناسب و مستند از لحاظ منطق پژوهش اجتماعی، مراجعه به اجتماع دینی است. به این منظور، در مقاله حاضر به استناد داده های ثانویه به دست آمده و گردآوری شده مرتبط با این مضمون و با به کارگیری از تحلیل ثانویه به توصیف موقعیت اجتماعی دعاخوانی در ایران پرداخته شده است. این داده ها به خوبی نشان می دهد که تا چه اندازه و چگونه اعضای یک اجتماع دینی در موقعیت اجتماعی دعاخوانی قرار گرفته اند.
به طور عمده، همه موقعیت ها و وضعیت های اجتماعی به صورت شبکه ای به هم گره خورده اند؛ از این رو، این اصل را باید درباره موقعیت و توزیع اجتماعی دعاخوانی در ایران صادق فرض کرد. به این ترتیب، دعاخوانی را باید بخشی از شبکه اجتماعی دینداری، یا به عبارت جامعه شناختی آن، شبکه دینداری اجتماعی محسوب کرد.

برایند حیات فردی و اجتماعی دستاورد چگونگی عمل انسان ها است. از این رو، فهم و پیش بینی حیات انسانی در گروی شناخت و ادراک اندیشه های آنان است. اینکه اندیشه دستاورد چه چیزی است، مسئله ای است که به آن در چارچوب بررسی مبانی وجودی معرفت و رابطه فرآورده های معرفتی با آنها از دیدگاه استاد مطهری براساس مسائل جامعه شناسی معرفت پرداخته می شود. با توجه به اهمیت و پیشینه تاریخی این مسائل نزد اندیشمندان علوم اجتماعی، نخست تاریخچه ای مختصر از نگرش ها و آثار موثر حوزه جامعه شناسی معرفت ارائه می شود. اما نابسندگی مطالعات انجام شده و نیز لزوم یافتن پاسخی جامع و مستدل، نویسنده را بر آن داشته تا در مباحث معرفت شناختی و جامعه شناختی شهید مطهری به دنبال پاسخ هایی بدیع و بومی باشد. بر این اساس، در یک سازه ترکیبی، ابعاد محتوایی و شکلی دیدگاه شهید مطهری نسبت به مسائل اساسی جامعه شناسی معرفت، کشف و ابداع شد. نتیجه اینکه، جامعه و فطرت، به عنوان منابع بیرونی و درونی معرفت در یک رابطه ارگانیکی حقیقی، سبب تولید و دگرگونی معرفت می شود.

مباحث علم دینی و بازگشت به دانش بومی، همواره از دغدغه های متفکران مسلمان بوده است؛ اما مبانی و رویکردی که در بازاندیشی و روش علم دینی دنبال می شود، مورد اختلاف اندیشمندان اسلامی است. در این مقاله، به طور مختصر، به رویکرد و روش تهذیبی، تاسیسی، حداکثری، بازسازی علم مدرن و بازخوانی علم دینی اشاره شده است. براساس اندیشه متفکران مسلمان، علم مبدا هستی شناسانه و معرفت شناسانه دارد. در صورتی علم، دینی می شود که براساس مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی دینی به جهان خلقت بنگرد. علم دینی بر اصل وجودشناسانه تکیه زده است که از ابزار حس شهودی، عقل و وحی تغذیه می کند. آنچه مبانی علم دینی را بااهمیت می کند، برجستگی نقش عقل، جهان غیب و وحی در آن است. عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری دانش بومی دربرگیرنده عالم غیب، نوع غایت نگری، علل اجتماعی _ فرهنگی، تعلیم و تربیت، فضای سیاسی _ اجتماعی، صفات نفسانی، جهان بینی و اراده افراد است

موضوع این مقاله، «مقایسه تطبیقی دیدگاه امام خمینی(ره) درباره نظام جهانی و نظریه قمر و پیرامون ایمانوئل والرشتاین» است. بحث استضعاف و استکبار، یکی از مباحث مهم اندیشه دینی، به ویژه در نظریه امام خمینی(ره) است. امام(ره) به دو نظام جهانی مستکبران و مستضعفان معتقدند. به دلیل آنکه مستکبران مخالف رشد کشورهای محروم و مستضعف بوده، ایشان بر این باور است که ثروت و قدرت مستکبران، به علت چپاول دارایی های مستضعفان است و تا زمانی که قدرت های مستکبر جهان از بین نروند، محال است که انسان ها به صلح و آرامش، سعادت، امنیت و وراثت زمین دست یافته و به حقوق الهی خود برسند. این نظریه در حوزه نظام جهانی، شباهت هایی نیز با دیدگاه قمر و پیرامون ایمانوئل والرشتاین دارد. مقاله حاضر، شباهت ها و تفاوت های این دو نظریه را به یکدیگر تبیین می کند.

موضوع مقاله حاضر، جایگاه وحدت و انسجام در اسلام با تاکید بر دیدگاه مقام معظم رهبری است. بر مبنای تعالیم اسلام، وحدت اسلامی، یکی از مهم ترین ایده ها و آرمان هایی مورد توجه هر مسلمان آزاده ای از صدر اسلام تا کنون است. در جهان هستی اصل بر وحدت است و مبدا آفرینش نیز عین وحدت است. درحقیقت وحدت، مهم ترین عامل اقتدار امت اسلامی است؛ از این رو، بیشترین تیرهای زهرآگین دشمنان نیز به همین سو نشانه رفته است. اتحاد و انسجام اسلامی اهمیت بسیاری دارد. از دیدگاه مقام معظم رهبری، زمانی که وحدت، اولا سبب از بین رفتن اختلافات شود و ثانیا حاکمیت اسلامی را به همراه داشته باشد، حائز اهمیت است. وحدت را می توان به نبودن تفرقه، نفاق، درگیری و کشمکش و نیز وحدت اسلامی را به معنای همزیستی مسالمت آمیز پیروان مذاهب اسلامی تعریف کرد. مقام معظم رهبری به موضوع وحدت چنان اهمیتی می دهند که آن را به عنوان مسئله ای استراتژیک و نه تاکتیکی معرفی می کنند. ایشان همواره علما، روشنفکران، برجستگان سیاسی و آحاد امت اسلامی را به وحدت ذیل دستورها و آموزه های قرآن کریم و ارادت و محبت به پیامبر اسلام(ص) دعوت کرده اند. ایشان به عنوان پیشگام وحدت اسلامی بوده و نقش پررنگی را در تقویت یکپارچگی امت اسلامی ایفا کرده است.

مباحث مطرح شده در علوم اجتماعی، به طور عمده به جامعه شناسان غربی نسبت داده شده است. در این میان، شرق شناسان نیز براساس آرای ابن خلدون تلاش کرده اند تا وی را در جامعه شناسی پیشگام معرفی کنند؛ زیرا نگاه ساختاری و کلان وی به پدیده های اجتماعی، اصالت قائل شدن برای جمع و تکیه بر تجربه و نقل، جامعه شناسی او را به کلاسیک ها نزدیک کرده است.
اما براساس دیدگاه اسلامی و با تکیه بر روش شناسی ملاصدرا، عقاید فارابی نیز به عنوان یک جامعه شناس قابل بررسی و تامل است. وی در مطالعه پدیده های اجتماعی، حس و تجربه را در کنار عقل نظری و عملی به کار می گیرد و نیز علاوه بر اصالت دادن به فرد، تاثیرپذیری انسان از پدیده های اجتماعی را نادیده نمی گیرد.
بر این اساس، مقاله حاضر به مقایسه عناصر جامعه شناختی نظریه های ابن خلدون و فارابی می پردازد. همچنین مباحث واقع گرایی، گونه شناسی، بحث علیت، سوژه و ابژه، الگوی پیشرفت جوامع و تفکرهای اسلامی در آثارشان مطرح خواهد شد و درنهایت، فارابی به عنوان پایه گذار جامعه شناسی اسلامی معرفی می شود.