نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 12 (پاییز 1391)

امروزه یکی از معضلات بهداشتی جهان، افزایش فشار خون است. از آنجایی که بر اساس مبانی طب سنتی ایران، فرضیات فراوانی برای ایجاد پرفشاری خون می تواند مطرح شود، در این تحقیق، اسباب ایجاد پرفشاری خون به استناد این مبانی، مرور خواهند شد؛ اما به دلیل تنوع عوامل احتمالی ایجاد پرفشاری خون، هدف این مطالعه، بحث و بررسی در خصوص عامل اصلی تعیین کننده این بیماری از دیدگاه طب سنتی ایران قرار گرفت.

در طب سنتی ایران بسیاری از دستورهای حفظ سلامتی و روش های تشخیص و درمان بر اساس مزاج افراد تعیین می شود. مزاج هر فرد کیفیتی متشکل از بسیاری از خصوصیات جسمی و روحی او است و منابع طب سنتی ایران خصوصیات مذکور را در قالب شاخص های تعیین مزاج معرفی و به تشریح نحوه استدلال آنها در تعیین مزاج پرداخته اند. مطالعه حاضر یک بررسی متون است که با هدف مقایسه دیدگاه های منابع مهم طب سنتی ایران درباره شاخص های تعیین مزاج طراحی شده است. در این مطالعه چهار منبع شامل: القانون فی الطب، ذخیره خوارزمشاهی، کامل الصناعه الطبیه و المنصوری فی الطب، انتخاب و شاخص های تعیین مزاج از نظر منابع مذکور استخراج و بررسی شدند. طبق نتایج استخراج شده، منابع مذکور در بسیاری از شاخص ها و نحوه استدلال آنها به مزاج اولیه اشتراک نظر داشتند و از بین آنها القانون فی الطب به صورت مدون و جامع تر به این شاخص ها پرداخته است. نبود تناقض بین شاخص های مطرح شده، توجه ویژه به طیف وسیع شاخص ها خصوصا در حالت اعتدال، توجه به برآیند شاخص ها جهت تعیین مزاج، از موارد مشترک بین منابع مورد مطالعه بودند. عدم اشاره مستقیم به نحوه معاینه برخی شاخص ها، دوره سنی که مزاج پایه باید در آن تشخیص داده شود و اولویت شاخص ها جهت تعیین مزاج پایه از مواردی هستند که در بخش های مورد مطالعه منابع مذکور به طور شفاف بیان نشده اند و انجام مطالعات وسیع تر جهت بررسی آنها پیشنهاد می شود. هم چنین پیشنهاد می شود جهت کاربردی کردن مفهوم مزاج در نظام سلامت طب سنتی ایران، مطالعات سازمان یافته اپیدمیولوژیک بابت اعتبارسنجی شاخص های تعیین مزاج طراحی و اجرا شود.

یکی از بیماری های شایع امروزی که هنوز در طب کلاسیک درمان اساسی برای انواع آن شناخته نشده، زخم های روده ای و بیماری های التهابی روده است. از آنجایی که مکتاب های طب ایرانی راهکارهای متفاوت و موثری در درمان بیماری ها دارد، در این مطالعه مروری، به بررسی علل ایجاد، روش های تشخیصی و درمان این بیماری در این مکتاب های پرداختیم. به این منظور، کتاب های طبی معتبر و در دسترس بررسی شدند. زخم های روده ای تحت عنوان سحج و قرحه امعا شناخته شده و موارد گوناگونی مانند ریزش اخلاط غیر طبیعی(صفرا، بلغم و سودا)، عبور مدفوع خشک، خوردن داروهای مسهل و خوردن مواد سمی از علل آن هستند. برای درمان، باید جلوی تولید و ریزش اخلاط غیر طبیعی را گرفت و با استفاده از داروهای گیاهی لعاب دار به بهبود زخم ها کمک کرد. برای درمان روده های فوقانی از داروهای خوراکی و روده های تحتانی از داروها به شکل حقنه (enema) استفاده می شود. با توجه به کارآیی صدها ساله طب ایرانی در درمان بیماری های گوناگون به نظر می رسد با تحقیقات بیشتر بتوان به پیش گیری و درمان بیماری هایی مانند زخم روده ها کمک قابل توجهی کرد.

دکتر عبدالله احمدیه، یکی از چهره های برجسته پزشکی است که نقش بزرگی در احیای مکتب غنی طب سنتی ایران در دوران معاصر داشته است. او با آنکه دانش آموخته طب نوین بود، به طب سنتی ایران نیز علاقه بسیاری داشت و شیوه های تشخیصی درمانی طب سنتی را کاملا می شناخت. کتاب «راز درمان» حاوی یادداشت های گران بهای او است. این کتاب گزارشی از تجارب شخصی درباره بیمارانی است که تحت درمان او قرار داشتند. دکتر احمدیه در درمان بیماران، هم از مفردات و هم از مرکبات گیاهی استفاده می کرد. در این پژوهش تلاش شده است تا آرای دکتر احمدیه در زمینه اثرات درمانی خاکشیر همراه با کلیاتی از خواص خاکشیر در منابع طب سنتی بررسی و با خواص دارویی این گیاه در طب رایج مقایسه شود.

از شایع ترین اختلالات قاعدگی در دنیا و هم چنین ایران، آمنوره و اولیگومنوره است. در مکتب طب سنتی ایران قطع قاعدگی، تاخیر قاعدگی و هم چنین کاهش میزان خونریزی قاعدگی، «احتباس طمث» نامیده می شود.
بر طبق آموزه های این مکتب احتباس طمث می تواند عوارض فراوانی بر ارگان هایی مانند مغز، سیستم تنفسی، رحم و سایر اندام ها بر جا بگذارد. مهمترین عوارض رحمی احتباس طمث شامل ناباروری، اختناق رحم، ورم رحم، میلان رحم هستند. در این مقاله بیماری های رحمی ایجاد شده به دنبال احتباس طمث و مکانیسم ایجاد این عوارض مطالعه می شود.
بررسی عوارض گسترده احتباس طمث و آثار سوء آن ها بر بدن و رحم، اهمیت درمان این اختلال را بیش از پیش نشان می دهد و لزوم برقراری خون قاعدگی به طور طبیعی را یادآور می شود.

از آنجا که بهره گیری از دانش بومی هر کشوری می تواند راهکارهای ساده و در دسترس برای پیشگیری و درمان بیماری ها فراهم کند، در این مطالعه دیدگاه طب سنتی ایران در مورد مراقبت های دوران بارداری و نحوه برخورد با مشکلات رایج دوران بارداری مورد بررسی قرار گرفته است.
در این مطالعه کیفی، بخش های مرتبط با موضوع تدبیر حوامل (مراقبت های زنان باردار) از کتب قانون، طب اکبری، اکسیر اعظم و چند کتاب طب سنتی دیگر مطالعه شد. مراقبت های دوران بارداری و دستورات حفظ سلامت و راهکارهای درمانی در مشکلات شایع دوران بارداری گردآوری و بعد از آنالیز محتوا ارایه گردید.
مراقبت های بارداری در طب سنتی تحت عنوان تدبیر حوامل و در دو دسته کلی الف- تدابیر کلی حفظ سلامتی و ب- تدابیر لازم در مشکلات شایع دوران بارداری توضیح داده شده است. در هر دسته مراقبت های ساده و درمان هایی با استفاده از مواد گیاهی در دسترس ذکر شده است. در بخش تدابیر کلی، مراقبت هایی جهت حفظ سلامت در خانم های باردار نظیر پرهیز از غم و خشم و ترس، پرهیز از غذاهای نفاخ، تلخ و تند، استحمام و ورزش معتدل بیان شده است. مشکلاتی از قبیل تهوع و استفراغ، پیکا، یبوست و دیس پپسی با استفاده از گیاهانی از قبیل میوه به، انار، مصطکی، ترنجبین، روغن بادام شیرین، و غیره قابل کنترل است.
تدابیر ساده برای حفظ سلامت در خانم های باردار، به راحتی قابل استفاده بوده و در مورد تدابیر دارویی در موارد بیماری و عوارض بارداری توصیه های طب سنتی ایران در صورتی که ایمنی آن ها در بارداری با مطالعات علمی به اثبات برسد، قابل کاربرد می باشد.
. اس طمث شامل ناباروری، اختناق رحم، ورم رحم، میلان رحم هستند. در این مقاله بیماری های رحمی ایجاد شده به دنبال احتباس طمث و مکانیسم ایجاد این عوارض مطالعه می شود.
بررسی عوارض گسترده احتباس طمث و آثار سوء آن ها بر بدن و رحم، اهمیت درمان این اختلال را بیش از پیش نشان می دهد و لزوم برقراری خون قاعدگی به طور طبیعی را یادآور می شود.

روند فزاینده ای در استفاده از طب مکمل در میان جوامع گوناگون به وجود آمده است. از این میان، حجامت یکی از شیوه های طب مکمل است که در فرهنگ های گوناگون آسیایی مانند چین و ایران رواج بسیاری دارد. در منابع طب سنتی ایران پنج شیوه برای خارج کردن خون از بدن ذکر شده است. از این میان، حجامت بیش از سایر روش ها استفاده می شود. باوجود اقبال عمومی بسیار زیاد به حجامت در جامعه ما، متاسفانه اطلاعات درباره عوارض و احتیاطات این شیوه درمانی در میان مردم و حتی دانشگاهیان بسیار محدود است. حجامت دو گونه است: حجامت با شرط، که در این نوع همراه با گذاشتن لیوان حجامت تیغ زدن نیز صورت می گیرد. در نوع دوم که حجامت بدون شرط است، تنها از لیوان حجامت یا بادکش استفاده می کنند و خون گرفته نمی شود.
در حجامت همراه با شرط یا تیغ زدن بسته به تشخیص درمانگر و وضعیت بیمار میزان متناسبی خون گرفته می شود. در طب سنتی ایران حجامت برای دو گروه توصیه شده است: گروه اول افراد سالمی هستند که در معرض خطر غلبه خون در بدن هستند. دوم، بیمارانی که به علت تجمع ماده فاسد در یکی از اعضای خود نیاز به خارج کردن خون فاسد از بدن دارند تا طبیعت بتواند بر بیماری غلبه کند. سن زیر دو سال و بالای 60 سال برای انجام حجامت مناسب نیست. افرادی که ضعیف و لاغرند و کم خونی دارند، نباید تحت حجامت با شرط قرار گیرند. شرایط عمومی انجام این شیوه درمانی بر اساس وضعیت جسمی و روحی بیمار، سن، عادات و شرایط محیطی تعیین می شود. شرایط اختصاصی نیز بر اساس نوع بیماری مشخص می شود و بر اساس نشانه های بیماری محل خاصی برای حجامت در نظر گرفته می شود.

نتیجه مطالعات جدید نشان دهنده افزایش روزافزون مراجعات بیماران به طب سنتی در ایران است. هدف مطالعه حاضر بررسی ویژگی های بیماران دریافت کننده طب سنتی و مقایسه آن با گروه کنترل دریافت کننده طب کلاسیک است. درمجموع، از 202 بیمار مراجعه کننده به طب سنتی و کلاسیک، پرسشنامه ای حاوی اطلاعات دموگرافیک، انگیزه، مزایا و معایب طب دریافتی تکمیل شد. طبق نتایج به دست آمده میزان رضایت مندی بیماران از نحوه درمان خود، بر اساس 5 طیف خیلی کم تا خیلی زیاد تنظیم شد. نتایج نشان دادند که رضایت بیماران به صورت زیاد یا خیلی زیاد به ترتیب در گروه طب سنتی 7/65 درصد و در طب رایج 31 درصد بود. میانگین طول مدت بیماری در بیماران طب سنتی 5/61 ماه و در طب رایج 3/22 ماه بود. این اختلاف، معنی دار بود. بیشترین انگیزه مراجعه بیماران به درمان مورد نظرشان، اعتقاد به اثربخشی آن روش بوده است که البته تفاوت معنی داری بین دو گروه از این لحاظ وجود نداشت. به ترتیب 6/19 درصد بیماران طب سنتی و 67 درصد بیماران طب رایج، به زیاد بودن هزینه درمانشان باور داشتند. در این بررسی 66 درصد بیماران طب رایج، عوارض جانبی در روش مورد استفاده شان را زیاد می دانستند؛ درحالی که هیچ یک از بیماران مراجعه کننده به طب سنتی چنین نظری نداشتند. از نظر ترکیب جنسی به ترتیب 5/26 درصد و 31 درصد مراجعه کنندگان به طب سنتی و رایج، مرد بودند. از نظر وضعیت تحصیلی 2/41 درصد بیماران طب سنتی و 36 درصد طب رایج دیپلمه بودند. بر اساس آزمون T مستقل این دو متغیر و هم چنین وضعیت شغلی و اقتصادی، در دو گروه تفاوت آماری معنی داری مشاهده نشد (P value>0/005). با توجه به گرایش جدید به طب سنتی و نگاه مثبت جامعه به آن، این پدیده نیازمند مدیریت و جهت گیری صحیح علمی برای بهره مندی از منافع آن و از طرفی جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی است.