مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 34-35 (پاییز و زمستان 1382)

«تاویل» یکی از اصلی ترین فرایندهای تفکر انسان است. فیلون در سنت یهودی، اوریگنس و اگوستین در سنت مسیحی و ابن عربی و ملاصدرا در سنت اسلامی از جمله نمایندگان برجسته تفکر تاویلی اند.
نگارنده در این مقال، ضمن تبیین کارکرد ممتاز «تاویل» و اثبات اعتبار معرفتی آن، به بررسی و تحلیل جایگاه «تاویل» در نظام فکری ملاصدرا پرداخته است. لازمه شناسایی این بعد از اندیشه صدرایی که اینک به صورت یک تحقیق علمی ارائه می شود کاوش در بنیاد تفکر ملاصدرا است؛ زیرا در گزارش سر راست اندیشه او این بعد نمایان نمی گردد.
نخستین راهگشا در این باب تحلیل نگاه ملاصدرا به «حقیقت» است. تلقی ملاصدرا نسبت به «حقیقت» با آنچه پیشینیان به نام مطابقت ذهن با واقع می شناختند تفاوت ماهوی دارد.
دومین راهگشا در این باب، این است که بدانیم نگاه ملاصدرا به «انسان» به عنوان یگانه موجودی که به سوی «حقیقت» مفتوح است چگونه است.
تلقی ملاصدرا از «حقیقت» به عنوان «ظهور و انکشاف» و از انسان به عنوان موجودی که ماهیت معینی ندارد و در سیر تکاملی خود (بر اساس حرکت جوهری) می تواند با مراتب هستی و بطون قرآنی (براساس قاعده اتحاد عاقل و معقول) متحد گردد، منشا پویش و خلاقیت در پذیرش فهم های گوناگون از «حقیقت» است.

یکی از مفاهیم بنیادی در تفکر زردشتی و در روایات شخصیتهای برجسته تاریخ ایران اعم از مذهبی یا ملی از روزگار پیش از اسلام تا پیدایش دین مقدس اسلام خورنه است.
روشنایی خورنه درادبیات اوستایی، از اعماق ذات الهی برمی خیزد و از آغاز جهان تا پایان آن سامان ده و هادی و راهنمای امور جهان است. این نور علاوه بر پیامبران بر روح انسانهای کامل هم با آموختن حکمت و قطع علایق دنیوی اشراق می کند. این نکاتی است که نگارنده در این مقاله با توجه به آثار سهروردی و شاهنامه فردوسی آن رامورد بررسی قرار می دهد

در بین سخنوران و اندیشمندان بزرگ ایران زمین کمتر کسی رامی توان یافت که همانند مولانا جلال الدین محمد بلخی به جنبه های روان شناختی رفتار انسان توجه کرده باشد؛ تا آنجا که درجای جای آثار منثور و منظوم او به ویژه در مثنوی معنوی تحلیلهای عمیق روان شناسی و حتی برخی از مسائل و مفاهیم نوین این دانش نظیر«خودفریبی»، «توجیه» (دلیل تراشی)، «تقابل بخش های مختلف شخصیت»، «فرافکنی» و... به کرات مشاهده می شود. در این میان، آنچه به خصوص معرف نبوغ شایان تحسین این متفکر سترگ است، ژرف نگری او در بررسی و تحلیل پیچیدگی ها و تضادهای روح آدمی و سختکوشی وی برای راهیابی به خفایا و تاریک خانه های شخصیت آدمی است. از این رو، مبالغه نیست اگر مولانا رایکی از پیشگامان روانکاوی به مفهوم عام کلمه بنامیم.
در این مقاله، انعکاس یکی از مفاهیم جدید روان شناسی یعنی «فرافکنی» در آثار مولانا، به خصوص در تمثیلهای نمادین او، ردیابی شده و با استناد به شواهد متعدد، مدلل گردیده است که تلقی وی از این مفهوم، تفاوت اساسی با برداشت روان شناسان جدید ندارد. این نکته هم شایسته توجه است که ناخودآگاه بودن فرافکنی، که در روان شناسی جدید بر آن تاکید بسیارمی شود، از نظر تیزبین مولانا دور نمانده است.

درویش عباس جزی، از شاعران بزرگ عهد قاجار است که دیوانی بزرگ بالغ بر ده هزار بیت در قالب های گوناگون و مضامین مختلف دارد. او همچون شاعران دوره بازگشت ادبی غالبا در غزل پیرو سبک عراقی و در قالب های قصیده، مسمط و... پیرو سبک خراسانی است.
وی مجموعا حدود 300 غزل، نزدیک به 100 قصیده، 40 مسمط و تعدادی ترجیع بند و ترکیب بند و رباعی و یک بحر طویل دارد. همچنین بسیاری از اشعار او درقالب مثنوی سروده شده که خود آن را «ارشاد الولد» نام نهاده است.
ویژگی اصلی و ممتاز درویش درسرودن اشعار به گویش محلی گزی است. این گویش از گویش های مرکزی ایران است که هم اکنون درشهر گز برخوار و بسیاری از نقاط استان اصفهان متداول است.

حقیقت در یونانی آلثییا (αληθια) به معنی نامستوری، ناپوشیدگی و کشف است. این واژه هفت بار در نیمه اول شعر پارمنید آمده است، در این مقاله ضمن بررسی معانی مختلف «حقیقت» نشان می دهیم که این واژه در همه جای آن به معنای کشف و نامستوری نیست و ضرورتا همیشه مترادف «وجود» نمی باشد. بلکه فقط در عبارت «قلب بی لرزش و گردگرد حقیقت» واژه آلثییا، به شرحی که خواهد آمد، به معنای وجود می باشد. در عوض هنگامی که پارمنید به بیان چگونگی پیدایش هستی و یا «جلوه نمودن تکثر» می پردازد، از واژه «حقیقت» استفاده نمی کند، بلکه واژه آتش (نور) که کشف و تجلی ذاتی آن است رابه کار می برد. در دو بخش این مقاله به بررسی این دو مطلب می پردازیم.

این پژوهش در پی یافته هایی برای این پرسشهاست که اولا: شورش داوودخان فرزند الله وردیخان از خاندان معتبر و دارای اعتبار سیاسی و نظامی در دولت صفویه، از چه عواملی نشات می گرفت و اهداف آن چه بود؟ ثانیا این شورش چه سرنوشتی پیدا کرد و چرا؟ و ثالثا پیامدهای آن چه بوده است؟
این شورش که از سنخ کشمکشهای نخبگان بر سر قدرت سیاسی بود، در سال 1042ه.ق در دوره شاه صفی، جانشین شاه عباس اول که سلطنتش آغاز دوره دوم حیات سیاسی صفویه محسوب می شود، به وقوع پیوست. داوودخان با تحریک تیموراز خان گرجی حاکم گرجستان توانست او رابا خود متحد نموده و به شورش علیه شاه صفی وا دارد. این شورش با حمله به گنجه و قراباغ مسکن اصلی قاجارها آغاز شد و دامنه آن به مناطق دیگر به ویژه گرجستان نیز کشیده شد و اوضاع نواحی شمال غربی ایران رادچار بحران کرد. تاثیری که این شورش بر اوضاع گرجستان و بزرگان ناراضی گرجی که همواره درصدد ایجاد بحران و رهایی از حاکمیت صفویه بودند می توانست داشته باشد و نیز بهره برداری های عثمانیان از آن، که همواره از تحولات داخلی ایران سود می جستند، شاه صفی را بر آن داشت تا با شدت عمل این شورش رافرو نشاند.
با توجه به اینکه جنبش های گوناگون عصر صفویه ریشه در بسترهای تاریخی، نگرش های مذهبی، اوضاع سیاسی و تحولات اجتماعی اقتصادی دولت صفویه داشته است، در بروز شورش داوودخان، قدرت طلبی و انگیزه های شخصی او و نیز شیوه خشن شاه صفی رادر اداره حکومت و عدم توانایی وی در برقراری تعادل بین نخبگان عصر شاه عباس و حامیان نوپدید دولت جدید، که رقابت قدرت رابین آنها تشدید نمود، نمی توان نادیده انگاشت.
در این مقاله، علل بروز شورش داوودخان و اقدامات او، تدابیر شاه صفی در مقابله با آن، و سرانجام عوامل شکست و پیامدهای شورش مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته است.

برهان جهان شناختی مفهومی عام است و تقریرهای مختلفی از برهان وجود خدا رادر بر می گیرد. ویژگی مشترک تقریرهای برهان جهان شناختی پسینی بودن و استناد به یکی از جنبه های آشکار و متعارف تجربه بشری است. این مقاله به بررسی تقریرهای مهم این برهان در طول تاریخ اندیشه می پردازد. برهان های حرکت، علیت و امکان آکویناس که سه راه اول از پنج راه معروف وی به شمار می روند، برهان کلامی که متکلمان مسلمان مطرح کرده اند، برهان لایب نیتز و کلارک و بالاخره برهان سینوی در این مقاله بررسی شده اند. مؤلف دراین مقاله ضمن نقد تقریرهای پیش گفته از برهان جهان شناختی بر اصالت و اعتبار برهان سینوی تاکید می ورزد.

تریاق زهر بلا صبر است و نشان اهل محبت و ولاصبر است...
ابوالفضل رشیدالدین میبدی در تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار آیاتی که خداوند پیامبر (ص) رادر اوضاع و احوال گوناگون فردی و اجتماعی در برابر رنجها و سختی های هدایت و ارشاد خلق به صبر و استقامت فرا می خواند تاویل می کند و با تطبیق آن آیات با اعتقادات صوفیه درجات و مقامات عرفانی پیامبررامعین می کند. این مقامات عبارت است از عشق، مشاهده، محبوبی حق تعالی، فنای در توحید یا توکل، عروج روحانی در نماز، فقر و فنا.
مسلک عرفانی رشید الدین میبدی عاشقانه است. در بینش او صبر پیامبر صبر بر بلا و یا صبر عاشقان است. در بینش او راز صبر و پایداری پیامبر در برابر آن همه رنجها و مشکلات طاقت فرسایی که از جانب مشرکان و کفار و یا پیروان ادیان دیگر برایش فراهم می شد این بود که خداوند تمامی حجابها را از مقابل دیدگان پیامبر کنار زد و با نشان دادن جمال مطلق خود به او شعله عشق و محبت رادر قلبش برافروخت و سراپای وجودش رابه آتش کشید و سپس جام زهر بلارابه کامش ریخت، اما چون پیامبر آن جام زهر را از دست محبوب، در مقام مشاهده می نوشید تلخی آن برایش شیرین تر و گواراتر از عسل می نمود.

در این مقاله، ضمن بیان تنوع زاویه دید دراثر، توصیف اجمالی آن آورده شده است.سپس در تحلیل طرح از جذابیت، کشش، طرفه بودن و علت پیچیدگی طرح سخن گفته می شود. بیان ویژگی های شخصیتها و شیوه های شخصیت پردازی از قبیل پرداخت مستقیم، پرداخت به شیوه گفت و گو، تبیین سیرتها و ثبات سیرت شخصیتها و... از بخشهای دیگر مقاله است. توجه نیما به صحنه های طبیعی به ویژه دریا، شب و ماه و... و به طور کلی شیوه های صحنه پردازی، گفت و گو و جایگاه آن درمنظومه مانلی، ویژگی های زبانی اثر، سبک زبان و واژگان، دستور زبان آن، شیوه کاربرد افعال، کهن گرایی در عرصه واژگان و... به ترتیب در بخشهای بعدی مقاله آمده است.
گفت وگوهای دوسویه و گاه تک گویی درونی، توجه به واژگان منطقه شمال کشور و واژگان مربوط به دریا، کاربرد جملات غیردستوری، وجود افعال وصفی بسیار از نتایج بخشهایی از مقاله است. تحلیل عناصر زیباشناختی منظومه از قبیل کاربرد تصاویر محض بسیار، اهمیت و جایگاه وصف در اثر، زیبایی محتوا و مضمون به ویژه عنایت شاعر به مقولات فلسفی و اجتماعی و عناصر قدمایی خیال، توجه به بحر رمل و موسیقی لطیف و روان اثر به صورت ارکان دوتایی تا شش تایی، کاربرد قوافی غیرمتوالی و گاه ابیات موزون و مقفی و توجه به مقتضای حال و زنگ لزوم قافیه از بخشهای تحلیلی و پایانی مقاله است.

در دیوان ها و آثار منظوم، به اشعار، به ویژه به غزلها و قصایدی برمی خوریم که ردیف یا کلمات مکرر در مطلع آنها گسترده است ولی ازبیت دوم به بعد کوتاهتر، تا جایی که به یک کلمه ختم می شود و یا به عکس ردیف در مطلع کوتاه ولی در بیتهای بعد بلند می گردد، گونه های دیگر ردیف یا کلمات مکرر وجود دارد که در مطلع آشکار ولی در ابیات پسین دگرگون می شود؛ گاهی ردیف در غزل، مثل قطعه غیر مصرع، فقط در مصراعهای زوج به کار رفته است و یا اشعاری دیده می شود که ردیف به جای «عروض» (آخر مصراع اول) در «صدر» (ابتدای مصراع اول) قرار می گیرد؛ و زمانی ردیف با قافیه چنان ممزوج می شود که حرف «روی» جای حرف اول ردیف رامی گیرد.
به نظر نمی رسد که این امر تصادفی باشد، بلکه می توان گفت که این گونه کاربرد و گریز از سنتهای متعارف و قواعد معتاد شعر، خود، نوآوری و تفننی بوده است که در کتب مربوط به علم قافیه درباره آنها سکوت شده و سخنی به میان نیامده است، شواهد زیادی از این دست، برادعای پژوهشگر صحه می گذارد.

آنچه از احوال شاهزاده ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا در آثار و متون تاریخی دوره صفوی به جای مانده، بیانگر نفوذ سیاسی و اجتماعی آن شاهزاده نامدار قرن دهم هجری قمری در عرصه سیاسی و گرایش به هنر دوستی وی می باشد.
موجودیت کتابخانه های سلطنتی و شاهزادگان در طول حیات علمی ایران و تمدن اسلامی بیانگر توجه جامعه سیاسی ایران به رشد آثار پژوهشی و هنری در طول قرون محسوب می شود. در این مقاله با کنجکاوی و دقت از میان متون به بررسی زندگی شاهزاده ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا و نقش و موجودیت کتابخانه وی توجه شده و ضمن بررسی مجموعه آن، کارکنان کتابخانه، و مجامع موجود در این کتابخانه مورد ارزیابی قرار گرفته است. در نهایت، با شهادت شاهزاده صفوی به سبب تنش های سیاسی در جامعه، این کتابخانه نیز از میان می رود.

دیوان حکیم سنایی غزنوی با بیش از سیزده هزار بیت مشتمل است بر سروده هایی در قالبهای قصیده، ترکیب بند، ترجیع بند، مسمط، غزل، قطعه و رباعی. قسمت مهم و عمده دیوان، قصاید شاعر است. قصاید سنایی از نظر ارزش ادبی و فرهنگی با آثار مشهور وی «حدیقه الحقیقه» و «سیر العباد» قابل مقایسه است.
قصیده های سنایی از نظر وزن و تعداد ابیات، الگوهای زبانی، زمینه های معنایی و شیوه های بیان تنوع چشمگیری دارد. تنوع و چندگونگی شعر سنایی، در به وجود آمدن معمای چندگانگی شخصیت شاعر و افسانه های مربوط بدان مؤثر بوده است.
از دیدگاه علم بلاغت، حال، مقام و مخاطب در گزینش صورت و محتوای مناسب سخن تاثیرگذار است. در یکی از نظریه های مهم ادبی معاصر، «نظریه ارتباط یا کوبسن» نیز مخاطب به عنوان گیرنده، در هر ارتباط زبانی از عوامل اصلی است. عناصر هر ارتباط زبانی عبارت اند از: فرستنده، پیام، گیرنده، زمینه، تماس و رمز. بدیهی است گیرنده، همچون هر یک از عوامل دیگر، در تحقق یک ارتباط زبانی معین مؤثر است. بابررسی تاثیر مخاطب بر ساختار شعر سنایی، می توان بعضی از مشکلات دیوان سنایی راتوضیح داد و شرح داد.

هدف اصلی این مقاله استخراج و تبیین دیدگاه ها و نظریات حافظ در مورد علم، دانش، عقل، مدرسه و موارد و موضوعات مربوط به آنها می باشد. سؤال اساسی که این تحقیق درصدد پاسخگویی به آن است این است که: آیا حافظ واژه ها و موضوعات ذکرشده رادر چه معانیی به کار برده و اصولا آیا به آنها به دید منفی و یا مثبت نگریسته است؟ روش به کار گرفته شده برای وصول به هدف فوق و پاسخگویی به سؤال تحقیق، به صورت تحلیلی بوده است. بدین صورت که بعد از بررسی دیوان حافظ ابیاتی که به نحوی ناظر به موارد فوق بوده اند استخراج شده و در کنار همدیگر قرار داده شده اند و با نگاهی جامع و کلی به آنها و تفسیر و تحلیل هر مورد، تلاش شده که نظر خاص حافظ در زمینه موارد ذکر شده کشف و بررسی گردد.
نگاهی به نتایج تحقیق مبین آن است که حافظ واژه های فوق رادر حالات و معانی مختلفی به کار برده است، در یک دیدگاه اگر عالم و دانشمند علم و دانش خود را درطریق وصول به هدفی غیر از تعالی و کمال که در پرتو عبودیت خداوند میسر و امکان پذیر است به کار گیرد و جان و قلب خویش راپاک و مطهر نسازد. در این صورت علم و عقلش جز در مسیر هوای نفس و وجهه دوستی و دنیاپرستی عمل نخواهد کرد و مدرسه آنان جز مکانی برای بازی با الفاظ و قیل و قال های بی فایده و استدلالهای سست و سطحی نخواهد بود. این چنین عملی اسباب و وسیله تفاخر و تظاهربوده و منشا بروز هیچ رفتار پسندیده ای نخواهد بود و معلم و متعلم را جز خسران و ندامت نخواهد افزود. اما اگر آینه قلب و روح طالب علم از زنگار گناه پاک گردد و روح تفکر و حقیقت جویی بر او حاکم شود و علم و دانش خود را عجین با عشق خدا سازد، در این صورت مجموعه هستی و کاینات، بالاترین منبع شناخت و آگاهی وی خواهند بود و جمیع اجزای عالم وجود به او درس حقیقت و عرفان خواهند داد و هرگز کلاس درسش به زمان و مکانی خاص محدود و مقید نخواهد شد. این چنین عملی سبب دریافت حقایق امور عالم آن گونه که هستند و انجام کارهای خوب آن طور که شایسته است می شود.

یکی از بارزترین ویژگی های نگاه خردسالان و نوجوانان، عینیت بخشیدن به رخدادهای داستان و اجتناب نویسنده از دخالت مستقیم و جانبدارانه و داوری های ارزشی در داستان است که ممکن است به تاثیر داستان بر خواننده خدشه وارد کند. طبیعی است پاکی و معصومیت نگاه و شخصیت کودکانه از اغراض شخصی گریبانگیر بزرگسالان به دور است و با نگاه و دنیای بزرگسالان که ناشی از تجربه های گوناگون آنان می شود، تفاوت بسیار دارد. که این امکان رابه نویسنده می دهد تا بهتر به شخصیت پردازی افراد داستان بپردازد. تضاد میان دنیایی که شخصیت های جوان تصویر می کنند و آنچه از نگاه بزرگترها ارائه می شود می تواند بازگوکننده بسیاری از واقعیت های اجتماعی و روان شناختی (رفتاری، روحی و شخصیتی) باشد که برای خواننده ملموس تر و مشهودتر خواهدشد.این بررسی با توجه به نمونه های مختلف به بهره گیری نویسندگان ایران از دیگاه شخصیت های کودک و نوجوان نگاهی اجمالی دارد.