فصلنامه پژوهش های ارتباطی
پیاپی 37 (بهار 1383)

مقاله حاضر می کوشد با ارائه تعاریف گوناگون از فرهنگ و ضرورت توجه به تغییرات فرهنگی در جریان هر تغییر و نوآوری در جامعه بشری، به کارکرد فرهنگی رسانه ها نظری بیفکند. در این راستا نویسنده به سه نظریه عمده در زمینه فرهنگ و رسانه ها اشاره می کند که عبارتند از: نظریه جامعه توده وار، نظریه جبر فناوری و نظریه اقتصاد سیاسی. طی شرح این نظریه ها، نظریات اندیشمندانی چون هارولد والدانیس، مارشال مک لوهان، زیگموند بامان و اریک فروم آمده است.
بخش دوم مقاله به نظریه های موجود در زمینه فرهنگ و جهانی شدن اختصاص دارد که طی آن ضمن نقد دیدگاه های ارنست گلنر و والراشتاین ابعاد جریان فرهنگی مانند پیدایی خرده فرهنگ ها، انتقال فناوری و انتقال سرمایه بررسی می شود.
بخش سوم مقاله در برگیرنده نظریه های موجود درباره رسانه و جهانی شدن است که رویکرد سه دیدگاه مارکسیستی، لیبرالیستی و پسامدرن را در این باره بیان می کند. نویسنده در پایان به نتیجه گیری از مباحث مطرح شده می پردازد.

نویسنده در این مقاله به دسته بندی نظریات گوناگون حوزه ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی پرداخته و به طور کلی دو گونه نظریه را شناسایی کرده است: 1 ارتباطات به مفهوم وسیله انتقال پیام و 2 ارتباط به معنای تولید معنا و اثرگذاری بر رفتار مخاطب.
اساس نوع اول نظریات، فرایندی بودن ارتباط است. بنابراین تحقیقات صورت گرفته در این حوزه مربوط به نوع رسانه، فرستنده پیام، تحلیل پیام های رسانه ای، ویژگی های مخاطب و اثر و نتیجه رسانه هاست که عنوان های تحقیقات و نظریات مربوط به هر عنصر ارتباط در آن برشمرده شده است.
اساس نوع دوم نظریات دلالت معنا و معناشناسی است که در این زمینه به تحلیل متن، تحلیل گفتمان و فرامتن اشاره شده است.
نویسنده در ادامه برای درک انواع تحلیل های رسانه ای و آشنایی با بنیادهای نظری و روش شناختی آنها به دسته بندی جرج ریتزر درباره رویکردهای جامعه شناسانه در بررسی پدیده های اجتماعی اشاره کرده و آنها را توضیح داده است که عبارتند از: ساختارگرایی، تعریف گرایی و رفتارگرایی. سپس تفاوت های دو گرایش درونی مکتب ساختارگرایی، یعنی گرایش وفاق و گرایش تضاد را بر اساس مدل پرسی کوهن برشمرده و با اشاره به نظریات رالف دارندورف و رندال کولینز، از نظریه پردازان مکتب تضاد، نظریه های انتقادی را در زمره گرایش تضاد برشمرده است.
در ادامه عوامل مؤثر بر پیدایش و گسترش نظریه های انتقادی اجتماعی را به نقل از دایره المعارف «ویکی پدیا» شرح داده که عبارتند از: موقعیت تاریخی، تاثیر نظریه های ماکس وبر، تاثیر نظریه فروید، انتقادگرایی پوزیتیویستی و نظریه های مارکسیستی و اندیشه های مارکس.
در بخش بعدی مقاله ویژگی های نظریه انتقادی و نظریاتی از اندیشمندان مکتب فرانکفورت همچون هورکهایمر و تئودور آدرنو آمده است.
در بخش سوم مقاله وظایف و کارکرد نظریه های انتقادی از قبیل افزایش آگاهی واقعی مردم، ایجاد تعادل میان اقتدار شخصی فرد و همبستگی اجتماعی، ارتقای اندیشه انتقادی در مقابل عناصر سلطه و ایجاد انسجام و همبستگی اجتماعی شرح داده شده است.
در بخش پایانی نظریه های انتقادی در حوزه وسایل ارتباط جمعی به دو دسته نظریات مارکسیستی و نظریات نئومارکسیستی تقسیم شده و مشخصات و نظریات هر یک درباره رسانه ها آمده است. در این راستا به نظریات برنارد استیگلر درباره مصرف فرهنگی ایجاد جامعه انبوه و اوقات فراغت اشاره شده است.
در پایان مقاله نویسنده می گوید نظریه های انتقادی در حوزه رسانه ها بر دو مسئله اساسی تاکید دارند که عبارتند از 1 سیاست متن و 2 مسئله شناسی در مطالعات فرهنگی. وی هر یک از این دو مسئله را به اختصار توضیح داده است.

«اثر پژوهش رسانه ها» (Media Effects Research) چونان شاخه ای از پژوهش های ارتباطی طی نیم قرن اخیر که رسانه ها تاثیرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شگرفی بر جای گذارده اند در زمره مهمترین و برجسته ترین آموزش های (عالی) ارتباطی در آمده است. در این قلمرو نظریه پردازان و اندیشمندان علوم ارتباطات از آغاز در پی کشف تحولات و دگرگونی های آثار رسانه ای بوده اند و سعی کرده اند اصول علمی - آموزشی این حوزه را به پیشنهاد سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد (UNESCO) در دانشکده ها و دانشگاه های ارتباطات جمعی سراسر جهان بگسترانند.

نظام های رسمی و غیررسمی آموزش کشورها تاثیر زیادی در رشد و توسعه جامعه دارند. تحقیقات به عمل آمده بیانگر وجود رابطه مستقیم بین رشد اقتصادی و آموزشی جوامع است و این رشد و توسعه به کارایی نظام های رسمی و غیررسمی آموزش بستگی دارد. از سوی دیگر، گسترش سریع علوم تخصصی در حوزه های گوناگون دانش بشری، راهکارهای جدیدی را برای استفاده از امکانات رسانه ای در امر آموزش می طلبد. در نظام آموزش پویا در عصر جدید، که به عصر انفجار اطلاعات مشهور است، نمی توان به شیوه آموزش های سنتی که در آن معلم از طریق سخنرانی به انتقال یک طرفه علوم اقدام می کرد، ادامه داد. استفاده بهینه از امکانات و وسایل آموزشی همراه با طراحی های علمی و نظام مند آموزشی می تواند در آموزش های مدرسه ای تاثیر گذارد. رشد رسانه های آموزشی، از اختراع رادیو و تلویزیون تا عصر حاضر که فناوری اطلاعات و ارتباطات با شکستن مرزهای جغرافیایی بین کشورها در صدد طراحی نظام آموزشی جهانی است، ضرورت نوعی تجدید نظر در شیوه های آموزشی را یادآوری می کند.
در این مقاله نگارنده ابتدا به بررسی مفاهیم گوناگون در زمینه آموزش و رسانه می پردازد و سپس با توجه به اهمیت رسانه تلویزیون در آموزش، ویژگی های آموزش از طریق این رسانه را به بحث می گذارد. در این مباحث سعی شده است مقایسه هایی بین نظام مدرسه ای و نظام رسانه ای به عمل آید.

این مقاله به تبیین چگونگی جایگزینی رسانه ها چونان ابزار ایجاد و تداوم سلطه به جای قوه قهریه یا فشارهای اقتصادی می پردازد.
نویسنده در بخش اول مقاله با استفاده از نظر اندیشمندانی چون گوستاولوبون، اتولر بینگر، مانوئل کاستلز، دیوید رایزمن، نیل پستمن و نوام چامسکی، به تبیین جایگاه رسانه ها در نظام سلطه در عصر جدید می پردازد و استفاده از روش های اقناع، تبلیغ و دستکاری اخبار را از مهم ترین شیوه های تخدیر توده ها و هدایت آنان در مسیر منافع گردانندگان جامعه و صاحبان اصلی قدرت می داند.
بخش دوم مقاله اختصاص به استفاده رسانه ها از قابلیت های زبان در القای اندیشه دلخواه به مخاطبان دارد. نویسنده در این بخش به این نتیجه می رسد که قدرت ساختاری زبان این فرصت را در اختیار گروه های توانمند قرار می دهد تا گفتمان حاکم بر جامعه را به نفع خویش سمت و سو بخشند. رسانه ها برای رسیدن به این مقصود، به ایجاد و استفاده از مفاهیم ایدئولوژیک و هژمونیک دست می زنند.
بخش سوم مقاله به عمده ترین اهداف امریکا در نظم نوین جهانی که کنترل جهان است اشاره می کند و فناوری های نوین ارتباطی، از جمله فناوری ماهواره ای را، از ابزار ایجاد و اعمال این کنترل می داند.

نظریه های هنجاری رسانه به تبیین عملکرد وسایل ارتباط جمعی در چهارچوب ساختار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه می پردازند و رابطه میان دولت، رسانه و جامعه را مورد بررسی قرار می دهند، با این فرض که انتظارات متقابل میان این سه قطب، بر اساس هنجارهای پذیرفته شده یا ایدئولوژی حاکم بر جامعه ترسیم می شود.
مقاله حاضر تلاشی است برای تحلیل نظام های رسانه ای بر اساس نظریات هنجاری.
نویسنده ابتدا به ذکر تاریخچه ای مختصر درباره شکل گیری نظریات هنجاری پرداخته و طی آن نظریات اقتدارگرا، آزادی گرا، کمونیستی و مسئولیت اجتماعی را از فردسیبرت، پترسون و ویلبرشرام، نظریه رسانه های توسعه بخش را از دنیس مک کوئیل و الگوی بازار، الگوی مارکسیست و الگوی در حال توسعه را از آتشول برشمرده است. سپس به ذکر شباهت ها و تفاوت های نظریات یاد شده در زمینه های سمت و سوی ارتباط میان دست اندرکاران رسانه و مردم، تقابل میان فرد و جامعه، نبایدهای برنامه سازی رسانه ای، شیوه ها و معیارهای گزینش رویدادها و رخدادها، محتوا و درونمایه رسانه ها، استقلال حرفه ای رسانه و دست اندرکاران آن، کنترل بر رسانه های خارجی، نظارت بر رسانه، روش های برآورد هزینه ها و مالکیت رسانه پرداخته است.
بخش دوم مقاله به ذکر چند اصل از مفاد قانون اساسی جمهوری اسلامی در زمینه برنامه سازی رسانه ای اختصاص دارد که موضع نظام جمهوری اسلامی را در قبال مباحثی چون مخاطب، نظام دولتی و ساختار حقوقی، مالکیت و کنترل، جهان واقعی و محیط ایدئولوژیک، تخصص کاری، سازمانی و حرفه ای و سازمان های رسانه ای رقیب مشخص می کند.
در بخش پایانی مقاله، برای انطباق گوشه ای از عملکرد سازمان صدا و سیما با اصول مطرح شده در قانون اساسی، نتایج سه پژوهش صورت گرفته درباره تصویر زن در سیمای جمهوری اسلامی ایران با تصویر مطلوب قانون اساسی از زن به عنوان موجودی متعالی و والا مقایسه شده است.

سواد رسانه ای به معنای توانایی دستیابی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و انتقال اطلاعات در اشکال مختلف اعم از مکتوب یا غیرمکتوب است. سواد رسانه ای چیزی بیش از استفاده ساده از اطلاعات است، فردی که سواد رسانه ای دارد قادر است اطلاعات را در کلیه اشکال آن خلق، تولید و منتقل کند.
متن حاضر تلاشی است برای تبیین مفهوم سواد رسانه ای و ضرورت آموزش مخاطبان رسانه ها به منظور درک رمزها، مفاهیم و ایدئولوژی حاکم بر تولیدات رسانه ای که به شکل گیری تفکری منتقدانه و خلاق در مخاطبان رسانه ها می انجامد.
نویسنده در این مقاله از دیدگاه زیبایی شناسی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، ضرورت کسب سواد رسانه ای را تشریح می کند و آن را پایه درک زبان، عناصر اصلی و نقاط تاکید محصول رسانه ای، کسب مهارت انتقادی و حتی ایجادکننده فرصت های شغلی جدید می داند.
وی در ادامه درک اصولی چون گزینشگری، تصویرسازی، تایید و القای ایدئولوژی خاص، محوریت اهداف تجاری در رسانه ها و ویژگی های خاص هر رسانه را اساس کسب سواد رسانه ای می داند.
نویسنده در پایان مقاله به سرفصل های آموزش سواد رسانه ای اشاره می کند.

بسیاری از صاحبنظران علت موفقیت و شکست نهادها را در تفاوت مدیریت آنها می دانند، زیرا در واقع مدیریت عضو حیات بخش هر سازمان محسوب می شود. امروزه گسترش روزافزون نهادهای رسانه ای به ویژه مطبوعات که یکی از سیستم های اثرگذار فرهنگی جامعه محسوب می شوند، وجود مدیران لایق و کارآمدی را می طلبد که موفقیت این نهادها را تضمین کنند.
از آنجا که یکی از علل اصلی توسعه نیافتگی رسانه ها و به خصوص مطبوعات کشور ما نیز به نوع ساختار سازمانی و شیوه نامطلوب مدیریت آنها بازمی گردد، وجود پژوهشی بنیادی و کاربردی که بتواند با آسیب شناسی جریان مدیریت مطبوعات، به طرح نقایص و کاستی ها بپردازد و حداقل زمینه را برای اصلاح این نماد کلیدی جامعه فراهم آورد، ضروری می نماید.
مقاله حاضر چکیده تحقیقی است که بدین منظور در قالب یک رساله دکترا1 تدوین شده است.
فرضیه اساسی تحقیق این است که ساختار و شیوه مدیریت روزنامه ها در ایران، فاقد ویژگی های اثربخشی است. هدف از این تحقیق آن است که ضمن بررسی ساختار سازمان های مطبوعاتی ایران و مطابقت این ساختار با الگوهای نظری موجود، نحوه مدیریت آنها را مورد ارزیابی قرار دهد و در عین حال، رابطه و تعامل بین مدیریت مطبوعات را با مالکیت آنها بسنجد و در نهایت، با بررسی ضعف ها و مشکلات مربوط به مالکیت و مدیریت سازمان های مطبوعاتی کشور، راه حل های کاربردی و مناسب را به منظور اصلاح ساختار سازمانی و شیوه مدیریت مطبوعات در جهت نزدیک تر ساختن آنها به استانداردهای مدیریت مطلوب، ارائه دهد.

جهان آن گونه که در قوای ادراکی ما به تصور در می آید با جهانی که در تصویر ایجاد می شود، تمایزها و اشتراکاتی دارد. تمایزها و اشتراکات دنیای خارج و دنیای متن (متن تصویری) موضوعی است که در بحث مقایسه ای تصور و تصویر، دست کم به بخشی از آن پرداخته می شود. این بررسی اگرچه به خودی خود بحثی فلسفی و مستقل است، می تواند به عنوان مدخلی برای برخی مباحث که به جنبه عمل و کاربرد نزدیک ترند مطرح باشد؛ مباحثی که برخاسته از همسان یا ناهمسان انگاری تصور با تصویر و جهان خارج با جهان متن از نظر موضوع مورد بررسی آنهاست. مباحثی همچون احکام نگاه (احکام نظر) به تصویر و نگاه به عین خارجی؛ استهزا، کذب و تهمت در تصویر متحرک و در خارج.
نوشته حاضر بحث را با تحدید فلسفی و ماهوی تصور و تصویر آغاز می کند. در بخش تصور انواع تصور (صور ادراکی) برحسب مراتب آن از دیدگاه حکمت متعالیه بررسی می شود: ادراک حسی، ادراک خیالی، ادراک وهمی و ادراک عقلی. در این بخش بحثی نیز درباره صور تخیلی، که در هنر صورت می گیرد، مطرح شده است. در بخش تصویر انواع تصویر بر حسب ترتیب تاریخی مطرح و بررسی می شود: نقاشی، عکس، فیلم.
سپس وجوه اشتراک و تمایز تصور و تصویر مورد مداقه قرار می گیرد. در وجوه اشتراک اموری چون غایب بودن موضوع و حضور معنا هم در تصور و هم در تصویر، فعل انسان بودن تصور و تصویر مطرح می شود و در وجوه تمایز اموری چون مجرد بودن تصور و مادی بودن تصویر، انعکاس واقعیت در ذهن در تصور و انعکاس عالم ذهن در ماده در تصویر بررسی می شود.

طی سال های اخیر اعتیاد به مواد مخدر چونان یکی از مهم ترین آسیب های اجتماعی دستمایه تهیه و پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی قرار گرفته و مجموعه های تلویزیونی متعددی با هدف آگاه کردن مردم از عوارض و پیامدهای منفی این معضل اجتماعی از شبکه های مختلف پخش شده است. یکی از این مجموعه ها، مجموعه مسافر است که در این پژوهش با هدف بررسی انگاره های ارائه شده از اعتیاد و معتاد در مجموعه های ایرانی و تبیین نقش رسانه های گروهی در تغییر نگرش و شکل دهی به رفتارهای مطلوب مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور کلیه قسمت های مجموعه مسافر (23 قسمت) با استفاده از تکنیک مقوله های تحلیل محتوا بررسی شد. نتایج حاصل نشان می دهد در این مجموعه اختلال سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد مخدر بر اساس ضوابط DSMIV (ضوابط تشخیصی و آماری اختلالات روانی) در شخصیت های اصلی معتاد، قابل تشخیص نیست و ویژگی های این شخصیت ها، بیشتر با اختلال شخصیت ضداجتماعی همخوان است. عوارض جسمانی و روانی ترک اعتیاد و مراکز درمانی ترک اعتیاد از عمده ترین پیام های مربوط به اعتیاد در این مجموعه محسوب می شوند. فقدان خشونت کلامی و غیرکلامی، تاکید بر نقش گروه درمانی در اعتیاد، اشاره به پذیرش اجتماعی معتاد، تاکید بر درمان پذیر بودن اعتیاد و راه های درمان آن و توفیق نسبی در ارائه چهره ای باورپذیر از شخصیت های مثبت و منفی از جمله نقاط قوت این مجموعه به شمار می روند. مهم ترین نقاط ضعف آن نیز استفاده از برخی کلمات نامتعارف در ارتباط کلامی شخصیت ها به ویژه سخنان رکیک و القاب منفی و تحقیرآمیز و اشاره به برخی شیوه های نامتعارف و غیرعملی ترک اعتیاد است.

متن حاضر مرور تحقیقاتی است که درباره تاثیر تلویزیون بر مهارت های خواندن و گوش دادن کودکان انجام شده است. البته تاکید بیشتر بر این است که میزان تاثیر تلویزیون بر مهارت های یاد شده کودکان بر اساس متغیرهای اصلی چون کوشش ذهنی، زمینه خانوادگی، بهره هوشی، سن و فعالیت های شناختی متغیر است.
نتیجه ای که نویسنده از مرور ادبیات موضوع می گیرد آن است که تماشای تلویزیون فعالیت های توجهی و مهارت های نگاه کردن کودک را برمی انگیزد و فعالیت های ذهنی و عملی متنوعی را در او به کار می اندازد که معمولا در جریان سایر اعمال شناختی چون گوش دادن یا خواندن انجام می شود. با این همه، موضوع به خصوص درباره کودکان سنین پایین تر از 2 سال و کودکان متعلق به زمینه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گوناگون به پژوهش و بررسی بیشتر نیاز دارد.
در این بازنگری نظرهای متناقض پیرامون رابطه تماشای تلویزیون توسط کودکان و مهارت های خواندن، گوش دادن و نگاه کردن، بررسی شده است.

کودکان و نوجوانان به دلایل گوناگون از جمله محدودیت های شناختی در درک و پردازش اطلاعات، مخاطبان خاص تلویزیون به شمار می آیند. حجم تحقیقات انجام شده در خصوص رابطه کودکان با تلویزیون نشان دهنده نگرانی های صاحبنظران و کارشناسان در مورد پیامدهای منفی تماشای تلویزیون و علاقه آنان به افزایش کارکردهای مثبت این رسانه است. در این مقاله وضعیت برنامه های کودکان طی دهه 1990 میلادی به تفکیک حوزه های جغرافیایی و فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده اعتقاد دارد طی این دهه رابطه کودکان و تلویزیون تحت تاثیر رشد فزاینده فناوری های رسانه ای دچار تحولات و دگرگونی های گسترده شده و مسائلی مانند شیوع خشونت و محتوای غیراخلاقی، کژدیسگی تصویر کودکان در رسانه ها و دسترسی کودکان به انواع محصولات رسانه ای باعث شده است مسئولان و صاحبنظران اقدامات پیشگیرانه ای مانند تصویب قطعنامه ها و منشورهای جهانی، منطقه ای و ملی، گسترش سواد رسانه ای، مشارکت دادن کودکان در تولیدات رسانه ای و نظارت بر رسانه ها را مورد توجه جدی قرار دهند.

این مقاله توضیحی است در باب تلویزیون دیجیتالی و ذکر ویژگی ها و مزایای این فناوری کهبه زودی جای تلویزیون های عادی را خواهد گرفت. تاتسوهیتو تلویزیون دیجیتالی را هوشمند، چند رسانه ای و دارای قابلیت به روز آوری اطلاعات به طور خودکار می داند که سیستمی شامل خدمات زمینی، ماهواره ای، ATV و پخش دیجیتال با کیفیت بالا، تله فاکس، تله فکس با توانایی بالا، تله موسیقی، پخش رادیوی PCM و راهنمای برنامه هاست و از طریق اتصال به یک صفحه نمایش یکپارچه عرضه می شود.