پژوهش نامه تاریخ
پیاپی 9 (زمستان 1386)

مسئله تاریخ زمان زردشت همواره یکی از موضوعاتی بوده است که نظر دانشمندان و شرق شناسان بزرگ را به خود جلب کرده است. عده از مستشرقین بر این گمانند که زردشت در حدود 600 قبل از میلاد ظهور کرده است. برخی دیگر از مستشرقین و ایران شناسان، این نظر را رد کرده و تاریخ حیات او را به زمان های بسیار دورتر می رسانند. یکی از آنها ایران شناسان فقید دکتر علی رضا شاپور شهبازی است که مقاله حاضر از نوشته های بسیار ارزشمند ایشان بر اساس شواهد تاریخی و تکیه بر مسائل گاهشماری است در اهمیت این مقاله همین بس که مورد توجه ایران شناس بزرگ ایتالیایی گراردو نیولی قرار گرفته و در کتاب ارزشمند خویش(Zoroaster’s Time and Homeland) نظرات شهبازی در این مقاله را مورد نقد و بررسی قرار داده است. دکتر شهبازی پس از رد نظریه های هرتسفلد، تقی زاده و هنینگ درباره این تاریخ، نظر خود را بر اساس گاهشماری سنتی زردشتی ارائه می کند و تاریخ 1080 قبل از میلاد را برای زردشت در نظر می گیرد.

در پی جهانگشایی مغولان و استیلای آنان بر بخش قابل توجهی از آسیا مناسبات وسیع و چشمگیر اقتصادی و تجاری به عنوان یکی از مهمترین پیامدهای تشکیل امپراطوری مغولان نسبت به گذشته نمود و جلوه پررنگ تر و بیشتری یافت. در این میان موقعیت جغرافیایی اردوی زرین و ایلخانان و همسایگی و مجاورت این دو حکومت عامل مهمی جهت مراودات تجاری و بازرگانی آنها بود و این روابط متاثر از نوع مناسبات سیاسی ایلخانان و الوس جوچی با افت و خیزهای چندی تا پایان عمر دو حکومت ادامه یافت.
استقرار امپراطوری مغول باعث شد تا عوامل مختلفی بر رونق مبادلات تجاری و مناسبات اقتصادی تاثیر گذارد. در این دوره مناطق زیادی به مدار تجاری امپراطوری مغول کشیده شد و تجارت به صورت چشمگیری در ابعاد منطقه ای و محلی و یا میان حکومت های مختلف صورت پذیرفت. با استقرار ایلخانان در ایران و اعقاب باتو در اردوی زرین و تثبیت امنیت مجدد در این مناطق، بازرگانان این کشورها نیز فعالیت خود را از سر گرفتند. گر چه مبادلات تجاری میان ایران و دشت قبچاق و مناطق مجاور آن از دیرباز وجود داشت، اما روابط بازرگانی این دو سرزمین در این دوره، تا حد بسیار زیادی از نوع روابط و مناسبات سیاسی دو حکومت متاثر می شد. علاوه بر اینکه دو حکومت در پی جنگ ها و برخوردهایشان تا حد زیادی مانع ادامه روابط تجاری و بازرگانی دو کشور می شدند، سعی داشتند تا با ضربه زدن به مراودات اقتصادی و ایجاد ناامنی از این طریق نیز یکدیگر را تضعیف نمایند. با این وجود در دوره های صلح و آرامش داد و ستد ویا ترانزیت کالا میان دو کشور صورت می گرفت.

به دنبال کودتای 28 مرداد 1332 که آمریکایی ها صاحب موقعیت فوق العاده ای در ایران شدند، کمونیست ها تبلیغات گسترده ای را علیه رژیم پهلوی آغاز کردند. دولتمردان آمریکا با نگرانی از این گونه تبلیغات در سطح جهان بر آن شدند تا برای جلوگیری از انقلاب سرخ و مبارزه با نفوذ شوروی، مجموعه اصلاحات لیبرالی به ویژه در چارچوب اصلاحات ارضی را در کشورهای تحت نفوذ سیاست های غرب آغاز کنند. آنان در این راستا از به قدرت رسیدن دکتر علی امینی که قبلا وفاداری خود را به سیاست های آمریکا نشان داده بود، به عنوان نخست وزیر ایران حمایت کردند. امینی در بهار 1340 با حمایت کندی رئیس جمهور دموکرات آمریکا موفق به تشکیل دولت در ایران شد. انجام اصلاحات ارضی و نیز ایجاد فضای سیاسی مطلوب نظر آمریکا دو ماموریت بزرگ کابینه ی امینی بود. قدرت یابی بیش از حد امینی که با انحلال مجالس شورای ملی و سنا خود را نشان داده بود محمدرضا پهلوی را نگران از تبدیل شدن امینی به رقیبی برای سلطنت خود کرد. عدم همکاری نیروهای سیاسی منتقد حکومت همچون جبهه ی ملی نیز بر میزان مخالفت ها با دولت امینی افزود و در این شرایط شاه ایران با سفر به واشنگتن خواهان به دست گیری رهبری اصلاحات مورد نظر آمریکا شد. همکاری شاه و کندی که تحت عنوان انقلاب سفید در تاریخ ایران مطرح شد، نقطه پایان دولت امینی بود.

در مقاله حاضر ضمن اشاره به فعالیت ها و تشکل های انجمن های خیریه زنان ارمنی، تلاش شده است، عوامل موثر در پیدایش و ظهور این تشکل ها تبیین گردد. در میان این عوامل، انگیزه های دینی، رشد افکار نوین به ویژه افکار ناسیونالیستی در شکل گیری این تشکلها تاثیر داشته اند، همچنین ارامنه به عنوان یک اقلیت از طریق این انجمن ها، تلاش می کردند تا هویت خود را حفظ و تقویت کنند.

بررسی اوضاع مرو در دوره قاجار بدون توجه به اقدامات و روابط متقابل حکومت های اطراف آن ممکن نیست، بنابر این در این مقاله نخست به مناسبات و روابط آقامحمد خان با حکام مناطق مذکور پرداخته می شود که عبارت است از اقدامات و لشکرکشی های حاکم بخارا در مرو و خراسان وتصرف مرو، و واکنش دولت ایران به آن اقدامات، که از حد اعزام سفیر و نوشتن نامه تهدیدآمیز فراتر نرفت و امکان اقدام بر ضد امیر بخارا برای بنیان گذار حکومت قاجار فراهم نشد.
در دهه اول سلطنت فتحعلی شاه گرچه با استمداد حاکم مرو از ایران، زمینه مداخله ایران در حاکمیت مرو فراهم شد، اما گرفتاری ایران در جنگ با روسیه، امکان اقدام عملی دولت ایران در آن مساله را کاهش می داد. مرو هم به طور مدام در دست حکام بخارا باقی نماند، و بارها بین حکام بخارا، خیوه و ترکمانان دست بدست شد. در نیمه دوم سلطنت محمد شاه باز زمینه ای جهت مداخله ایران در امر حاکمیت مرو به وجود آمد، اما اقدامی جدی از طرف دولت ایران در این زمینه صورت نگرفت.
عدم حاکمیت ایران بر مرو در عصر اولی? حکومت قاجار، هم ناشی از عوامل خارج از دولت و هم متاثر از عملکرد دولت ایران بوده است. تداوم چنین وضعیتی زمین? لازم جهت جدایی قطعی مرو از کشور ایران در دور? بعد را فراهم کرد.

ابوالحسن علی جزنائی،از مشاهیر مورخ مغربی دربار مرینیان است که با نگارش کتاب جنی زهره الآس فی بناء مدینه فاس یکی از مهمترین نوشته های تاریخ محلی فاس را پدید آورد. این پژوهش به بررسی وتحلیل مطالب،شیوه تدوین، اسلوب نگارش و منابع مورد استفاده جزنائی در این کتاب پرداخته و سرانجام این اثر را با دیگر تاریخ محلی فاس به نام الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس مقایسه می کند. نتیجه حاصل از این تطبیق آن است که به رغم اشتمال کتاب بر مطالبی منحصر به فرد از اوضاع فرهنگی و تمدنی فاس در دوره موحدان و مرینیان، باید آن را از جمله نوشته های تاریخ محلی فاس دانست که به شیوه موضوعی و با اسلوبی روان وبا انگیزه تقدیم به ممدوح خود، وزیریابانی،به نگارش درآمده است. و از این رو اهمیتی بایسته داردکه نویسنده بسیاری از منابع تاریخ فاس را که امروزه دردسترس نیست، در اختیار داشته است.

خلیج فارس همواره در تاریخ ایران و سرزمین های مجاور نقش مهم و حساسی داشته است. توجه تمامی حکومت های ایران از عهد باستان تاکنون به منطقه خلیج فارس به عنوان یک نقطه ارتباط و تلاقی فرهنگ و تمدن ایرانی با سرزمین های دیگر، بر اهمیت اقتصادی و سیاسی این منطقه افزوده است. ارتباطات ساسانیان با آفریقا، هند و شرق دور از این منطقه صورت می گرفت. مسلمانان یک پایگاه خود را برای فتح ایران، در خلیج فارس قرار دادند. سپس در سده های چهارم هجری به بعد، تجارت از این ناحیه عامل انتشار اسلام در شرق دور شد. به دنبال اکتشافات دریایی، خلیج فارس پایگاه مهم پرتغالی ها، هلندی ها و سپس انگلیسی ها گردید. انگلستان خلیج فارس را مهم ترین نقطه عملیات نظامی برای حفظ هند می دانست. با کشف نفت اهمیت این منطقه برای قدرتهای استعماری چندین برابر گردید. می توان به جرات گفت که هیچ آبراهی، چه در گذشته و چه در حال به لحاظ اهمیت و موقعیت، از خلیج فارس مهم تر نبوده است.

فرآیند مدرن سازی و اصلاحات تجددگرایانه در دوره ی ناصری، جنبه های گوناگون حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی جامعه ی آن روز را در بر گرفت. اساسی ترین عنصری که در فرآیند مدرن سازی در این دوران موثر واقع شد، عنصر نقد و اندیشه ی انتقادی است. در مقاله حاضر، ضمن بررسی جایگاه های ظهور گفتمان انتقادی، ویژگی های این گفتمان و نتایج حاصل از رواج آن ارزیابی و نشان داده شده است. که علی رغم تنوع کانون های ظهور این گفتمان، وجوه اشتراکی چون نگرش نقادانه، آگاهی بخشی، ناخرسندی از وضع موجود و تاکید بر ضرورت اصلاحات را می توان در هم? آنها مشاهده کرد. ضرورتی که هیات حاکم? آن عصر را به انجام اصلاحات تجددگرایانه وادار ساخت.