از زوایای مختلف می توان درباره انسان گفت وگو کرد: هویت انسان چیست و ارکان انسانیت کدام اند؟ ظرفیت های انسان کدام اند و نیازهای او چیست؟ انسان معیار کیست و ویژگی هایش چیست؟ این پرسش ها و پاسخ های ادیان و اندیشمندان به آنها دستگاه فکری و مکتب فکری می سازند.

اسلام به عنوان یک دین و مفسران آن تلاش کرده اند ضمن پاسخ دادن به پرسش هایی از جنس آنچه مطرح شد، تلاش کنند انسان را تعالی ببخشند و او را به انسانیت ناب که همان انسان اخلاق مدار نوع دوست است، نزدیک و نزدیک تر کنند. به مناسبت ایام پاسداشت امام رضا علیه السلام، تلاش شده است انسان تراز در نگاه آن عزیز گزارش شود.

1. انسان تراز و ارزش انسان ها: یکی از ویژگی های انسان تراز را در نگاه او به انسان می توان دید. به راستی انسان های بزرگ نگاهشان به دیگران چگونه است؟ چه نکته ارزشی ای را در دیگران می پسندند؟ ارزش انسان را در جنسیت می دانند یا در قومیت؟ در عقیده می دانند یا در رنگ و نژاد؟ در طبقه اجتماعی می دانند یا در موقعیت و جایگاه اجتماعی؟

عبدالله ‏بن صلت می گوید در سفر امام رضا به خراسان همراهش بودم. روزی امام سفره ای انداخت و همگان را دعوت کرد. جمعی از همراهان امام که از سودان بودند - یعنی سیاه پوست بوده اند- و طبقه اجتماعی شان پایین بوده - جزء موالی امام بوده اند- نیز بر سر سفره گرد آمدند؛ به حضرت عرض کردم اجاز دهید برای آنها سفره دیگری پهن کنند. می گوید امام روی به من کرد «مه ان الرب- تبارک و تعالی- واحد، و الام واحده، و الاب واحد، و الجزاء بالاعمال».1  «خاموش! خدای همه یکی است و مادر یکی و پدر یکی (پس تفاوت و تبعیضی نیست) و پاداش هرکس بسته به کردار اوست».

این سخن امام تطبیق آیه «انا خلقناکم من ذکر و انثی و...» است بر مصداقی در عصر خویش؛ آنجا که قرآن زن بودن و مردبودن؛ از فلان قبیله و فلان گروه بودن و... هیچ امتیازی نیست، آنچه امتیازآور است، پرهیزکاربودن شماست.

1-2 پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «الخلق کلهم عیال الله‏. فاحبهم الی الله‏ - عزوجل - انفقهم لعیاله...».2  آفریدگان همه عیال (خانواده) و نانخور خدا هستند، پس محبوب‏ترین آنان در نزد خدای بزرگ کسی است که برای عیال (خلق) خدا بخشنده‏ تر باشد.

2. انسان تراز و کرامت انسانی: ویژگی دیگر انسان های تراز توجه آنها به کرامت انسانی است. انسان های بزرگ کرامت هم نوعانشان را مراعات می کنند و حاضر نیستند ذلت و خواری دیگران را ببینند.

زکریای بن آدم، از یاران امام رضا علیه السلام می گوید از ایشان پرسیدم : مردی از اهل ذمه (غیرمسلمانان مقیم در کشورهای اسلامی) که به فقر و گرسنگی دچار شده بود، فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او برده تو باشد. امام فرمود (انسان) آزاده خرید و فروش نمی‏شود. این کار شایسته تو نیست، از ذمیان نیز روا نیست.

انسانی را که دارای کرامت است، هرچند هنوز کودک باشد امام اجازه نمی دهد کرامتش خدشه دار شود و این صحابی خویش را از چنین کاری بر حذر می دارد.

 این نوع نگاه را در سیره امام علی علیه السلام هم می بینیم آنجا که حضرت پیرمرد کهن سال کوری را می بینند که گدایی می‏کرد، پرسید: «این کیست؟»، گفتند: یا امیرالمومنین! نصرانی (مسیحی) است. امام گفت: «از او چندان کار کشیدید تا پیر و ناتوان شد، حال به او چیزی نمی‏دهید؟ خرج او را از بیت المال (مسلمانان) بدهید.3

در همین راستا نقل آخرین سخنان پیامبر - به فرموده امام صادق که گفته اند این سخنان آخرین فرمایشات پیامبر بوده اند- را داریم که حضرت حاکمان و والیان پس از خویش را امر می کند و سوگند می دهد که به مسلمانان ضرر نزنند و اسباب ذلت آنها را فراهم نکنند و لم یضر بهم ؛ فیذلهم ،... .4

3. انسان تراز و خیرخواهی عمومی: ویژگی دیگر انسان های تراز، خیرخواهی عمومی ایشان است. امام رضا علیه السلام از پیامبر نقل می کند که فرموده اند: اوج خردمندی - پس از ایمان به خدا - دوستی با مردم و نیکوکاری به هر انسان است؛ چه نیکوکار باشد و چه بدکار. انسان تراز، خیرخواه است و به دیگران نیکی می کند. در فرمایش دیگر امام رضا عقلانیت انسان و عقلانی بودن یک مسلمان را به خیرخواهی وی گره می زند و می گوید: لا یتم عقل امرء مسلم حتی تکون فیه عشر خصال: الخیر منه مامول، و الشر منه مامون، یستکثر قلیل الخیر من غیره، و یستقل کثیر الخیر من نفسه... .5 انسان مسلمان آن گاه عقلانی است که خیرخواهی از او جاری و ساری باشد و دیگران از شر او ایمن باشند. این خیرخواهی در نگاه این گرامیان باید عمومی باشد و فراتر از عقیده، جنسیت، قومیت و... باشد، چراکه در منابع روایی ما آمده است.6  شخصی نزد امام حسین (ع) گفت: هرگاه کار نیک و انسانی به نااهلان (و نا انسان ها) پیشکش شود، تباه شده است. در این هنگام امام حسین (ع) فرمود: این چنین نیست، بلکه کار انسانی (و نیک) بسان باران های دانه درشت است که بر نیکوکار و بدکار فرومی ریزد.