شطح و توجیه شطح گویی عرفا تا پایان قرن 7 هجری

در میان سخنان عرفا کمابیش به اقوالی برخورد می کنیم که از همان ابتدا مواضع دوگانه ای را نسبت به خود، به وجود آورده است. در این دست اقوال که به «شطحیات» شهرت یافته اند، سالک از عباراتی سخن می راند که منتقدان آن را به نوعی یاوه گویی و هنجارشکنی تلقی کرده، ظاهرش را مخالف و معارض با شرع دانسته و نهایتا قائل این اقوال را محکوم به کفر و زندقه و مهدور الدم می شمارند. سوال اساسی اینجاست، حکم به ظاهر تا چه اندازه در مورد شطح با انصاف مواجه است و آیا هیچ راهی برای تاویل این قبیل سخنان وجود ندارد؟ طرف دیگر این جریان نیز، البته ساکت ننشسته به توجیه و تاویل «شطحیات» در کلام «شطاح» پرداخته و آن را به نوعی نشانه تنگی ظرف کلام و فراخی مظروف تجربیات عارفانه می دانند. توجی هات ایشان بیانگر این مطلب است که تجربه عارفانه فنا، شطح را به دنبال خود به یدک می کشاند، چیزی که نامحرمان از فهم آن عاجز مانده اند. از این منظر، شطاح نه تنها از اتهام سنگین کفر و زندقه مبراست، بلکه وی همان موحد حقیقی است که خدا از زبان او قائل قول «انا الحق» است.