بررسی زمینه های رانت جویی در ساختار بودجه ای شهرداری ها و ارتباط آن با کارایی؛ نمونه موردی: شهرداری های کلان شهرها

در سیستم بودجه ریزی کلان شهرها، موضوع هزینه ها و درآمدها طی چند دهه ی اخیر به عنوان موضوعی مهم و چالشی مطرح گردیده است که سهم عمده ای از محدودیت ها، مشکلات و آسیب پذیری های اعمال مدیریت هدفمند و تامین خدمات متنوع و کیفی شهری را به خود اختصاص داده است و انجام سرمایه گذاری های عمرانی و هم چنین هزینه های مربوط به خدمات شهری را آسیبپذیر نموده است. اجرای پروژه های سرمایهگذاری غیراقتصادی و بدون توجیه اجتماعی، تدارک پروژه های سرمایهگذاری با کیفیت پایین، گسترش پروژه های نیمهتمام، طولانیشدن مدت زمان بهرهبرداری از پروژه ها و بهره برداری زیر ظرفیت از پروژه ها، هزینه هایی به دنبال دارد که به خاطر عدمشفافیت تخصیص اعتبار به طرحهای سرمایهگذاری است. از طرف دیگر انجام وظایف و خدمترسانی مناسب شهرداری ها به شهروندان نیازمند تامین اعتبارات و منابع مالی است. در طول دو دهه ی اخیر، درآمد حاصل از فروش مازاد تراکم و یا به عبارت بهتر، درآمد حاصل از اعطای مجوزهای رانتی به زمین های شهری پایه ی اصلی درآمد شهرداری های کشور را تشکیل داده است. وابستگی مالی شهرداری ها به این منبع درآمدی و عدم برخورداری از منابع مستمر درآمدی، حداقل برای پاسخگویی به هزینه های دائمی، برنامه ریزی مالی و بودجه ای میان مدت و بلند مدت شهرداری ها را مختل می کند. توجه به شیوه های نه چندان منطقی و غیرکارا و فروش غیر منطقی تراکم، ایجاب می کند تا اهتمام بیشتری به مطالعه ی ساختار درآمدی شهرداری ها صورت گیرد و با بررسی زمینه های رانت جویی در این ساختار، کمک موثری به این نهاد فراگیر و مردمی شود. در همین زمینه و در راستای دستیابی به راه حل، موضوع بررسی زمینه های شکل گیری رانت در ساختار بودجه شهرداری ها به عنوان یک ایده مطرح گردیده است. هدف اصلی این مقاله، ارایه چارچوبی تحلیلی برای تبیین و درک رانت جویی در ساختار درآمد- هزینهای بودجهی شهرداری ها است، که سوالاتی همچون: «1- آیا ساختار درآمدی شهرداری ها رانت جویانه است؟ شواهد و دلایل آن چیست؟؛ 2- آیا ساختار هزینه ای شهرداری ها رانت جویانه است؟ شواهد و دلایل آن چیست؟؛ 3- مولفه های اصلی که در تحلیل رانت جویی در بودجه ی شهرداری ها موثر و قابل توجه اند کدامند؟ نقش آنها چیست؟؛ و سرانجام چه ارتباطی مابین کارایی شهرداری ها و رانت می توان در نظر گرفت؟» بدین منظور شاخصی برای محاسبه ی رانت جویی در بودجه ی شهرداری ها ارایه و مقدار آن برای سال های 1386 و 1387 با استفاده از داده های آماری و برای برخی از شهرداری های بزرگ کشور محاسبه می شود. روش تحقیق این پژوهش توصیفی تحلیلی و روش جمع آوری داده ها نیز کتابخانه ای و میدانی خواهد بود. نتایج نشان می دهد که فروش تراکم به عنوان اصلی ترین کد درآمدی معیاری به عنوان رانت قلمداد شده و سهم رانت در بخش هزینه ها نیز در حدود 12 درصد بودجه را تشکیل داده است. همچنین با برآورد کارایی 30 شهرداری تنها چهار شهرداری ایلام، اهواز، تهران و قزوین کارایی کامل داشته اند. همچنین ارتباط کارایی با فروش تراکم به صورت منفی به دست آمد.