تحلیل بیتی از سعدی و حافظ برای درک بهتر یک مفهوم بنیادین صورت گرایی

صورت گرایی یا فرمالیسم یکی از نظریه های نوین ادبی است که هنوز درباره ی نسبت آن با نظریه ی ادبی سنتی بحث تفصیلی چندانی نشده است. در بخش اول این مقاله پیشنهاد شده که این بررسی نظری بنیادین، با محور قرار دادن مهم ترین مفهوم فرمالیسم که در زبان فرانسه «procédé» خوانده می شود آغاز گردد. این اصطلاح که در زبان فارسی با معادل های متفاوتی چون «فرایند، فراگرد، ابزار، شگرد، صناعت، فن، خط مشی، تمهید، تمهید سبکی» ترجمه شده، کمتر مورد بحث دقیق قرار گرفته است. از این رو در بخش اول، نخست ترجمه ها و سپس تعریف های این مفهوم از منابع اصلی بررسی شده است. در دومین بخش مقاله، بیتی بسیار زیبا از سعدی، و بیتی دیگر از حافظ تحلیل شده و سپس با ارائه ی شواهد گوناگون و بحث استدلالی نشان داده شده که با فهم درست این مفهوم کلیدی، می توان به دریافت تازه و عمیق تری، هم از نظریه ی صورتگرایی و هم از مبانی سنتی شعر فارسی رسید. تحلیل مثالها و به ویژه بررسی سیر تکامل بیان یک مضمون واحد در بیت های متفاوت نشان می دهد که این هر دو دیدگاه در اساس می کوشند مجموعه ای از تغییرات ظریف زبانی شعر را بیابند و آن ها را تعریف کنند. این تغییرات که اساس زیبایی و تناسب شعرند، گستره ی وسیعی از عناصری همچون: تعداد واج ها، طول سخن، تکرار و یا جابجایی اجزاء سخن، و اصولا هرگونه انتخاب و ترکیب سخن را در برمی گیرد که حرکت خودآگاه یا ناخودآگاه ذهن شاعر از رهگذر آن ها موفق به آفرینش قطعات درخشان شعر می شود.