تکامل و پویایی انسان اخروی در چشم انداز صدرائی

با توجه به اینکه از نظر فلسفی عوالم اخروی خالی از هرگونه ماده و قوه انفعالی است، حرکت و تغییر که به معنای از قوه به فعل شدن است، در آن عوالم بی معناست. تکامل نیز چون قرین با حرکت است، همین حکم را خواهد داشت؛ اما ملاصدرا در عباراتی از تبدلات و استکمالات اخروی سخن می گوید. این مقاله به دنبال یافتن منظور ملاصدرا از چنین عباراتی است. پاسخ به این پرسش، چشم انداز کلی ملاصدرا به عالم آخرت و نظام آن را روشن می سازد. بنابراین در این نوشتار سخنان وی را در این زمینه بررسی کرده و روشن ساخته ایم که از نظر وی لزوما در معنای تکامل و تغییر، حرکت لحاظ نمی شود، بلکه او از آنها معنایی اعم از حرکت دارد. سرانجام بنابر این مبانی، امکان تکامل و تغییرات دفعی و نیز استکمالات علمی و وقوع آنها در آخرت روشن شده است. بر اساس این دیدگاه باید گفت فلسفه زندگی انسان با بی حدی گره خورده است، تا آنجاکه حتی در بهشت اخروی، سیر به سوی حضرت حق و بی نهایت مطلق با شتابی بیشتر خواهد بود.