دیلمان و امیران دیلمی در روزگار اقتدار سامانیان

ناامیدی ایرانیان در برخورداری از حاکمیتی عادلانه از سوی خلافت اموی و سپس عباسی، و توامان به ثمر نرسیدن نهضت ها و جنبش های سیاسی، اجتماعی و مذهبی در گوشه و کنار ایران، تمهیدات لازم جهت بسط احساسات میهن پرستانه رادر راستای فراهم نمودن فرصت مقتضی برای دستیابی به اقتدار سیاسی، نظامی و به تدریج فرهنگی حاصل نمود. هر چند زمزمه استقلال و خودمختاری در ولایت مختلف و پهناور ایران از آغازین سالهای قرن سوم هجری به شکلی جسورانه آغاز گردیده بود، اما ارتفاعات شمالی ایران همچنان سربرافراشته و مانع از رسوخ چنین تحریکات و تحولاتی در سرزمین های دیلمان و گیلان می گردید. لیکن رسوخ خزنده مذهب اسلام به طبرستان و قدرت یابی علویان در این ناحیت، مقدمات کافی را برای حضور سرداران سلحشور و برجسته دیلمی در تمامی صحنه های سیاسی و نظامی ایران به صورتی همه جانبه مهیا ساخت. به این ترتیب در آستانه قرن چهارم هجری / دهم میلادی خیل گسترده ای از نظامیان و سپاهیان دیلمی، با استفاده از شرایط مناسب زمانی، در سلک سربازان برجسته دولت های بزرگی چون سامانیان، صفاریان و به ویژه علویان طبرستان درآمدند وبه تدریج مراتب ارتقاء نظامی را طی نموده و به عنوان سردمداران بزرگ نظامی مبدل گردیدند. اینان پایه گذاران دولت های بزرگ دیلیمیان در ایران شدند و تحولات بنیادی رادرعرصه ساختارهای سیاسی و نظامی و حتی مذهبی ایران بعد از اسلام به وجود آوردند. در مقاله حاضر شاید برای نخستین بار بدین نکته پرداخته می شود که نقش دولتمردان سامانی در تربیت، راهبری و حصول برجستگان نظامی دیلمی و اشاعه دگرگونی های سیاسی به منطقه دیلمان، کاملا در خور توجه وحائز اهمیت بوده است. این نخبگان سیاسی – نظامی بی شک دست پروردگان با لیاقت و صاحب درایت امیران سامانی نیز بوده اند که مدارج ترقی را پیموده و سپس با حضور مقتدرانه خویش در صحنه های آشفته دیلمان، ثبات لازم را به این منطقه بخشیده و پس از تاملی کوتاه، شالوده دولت های بزرگ آل زیار و آل بویه را پی افکندند.