تطبیق مفهوم توکل در نگاه خواجه عبدالله انصاری و سنایی

توکل اصطلاح دینی، اخلاقی و عرفانی است؛ در لغت به معنای اعتماد کردن، تکیه کردن، اعتمادنمودن بر کسی و اعتراف کردن بر عجز خود است. (لغت نامه دهخدا: ذیل لغت)خواجه عبدالله انصاری از عرفای مشهور قرن پنجم هجری، از مفاهیمی مانند لجا، تفویض و تسلیم در کنار توکل نام برده است. وی مقام توکل و تفویض را کار خود به حق سپردن معنا کرده است. و سپس مقام لجا و تسلیم را بر توکل و تفویض برتری بخشیده و آن را سپردن خویشتن به حق دانسته است؛ یعنی تسلیم هر آنچه میان بنده و خداوندا از اعتقاد، خدمت (بندگی) و حقیقت است.
سنایی نیز در باب اول حدیقه الحقیقه، این دیدگاه را در مقام توکل در دو «حکایت فی توکل العجوز»، «حکایت التمثیل فی الذی هو یطعمنی و یسقینی» به تصویر کشیده است. هم چنین انصاری با بیان درجات توکل و نامگذاری آن به این نکته ی مهم اشاره دارد که یقین به قسمت غیر از رضا به قسمت است؛ و عمیق ترین آرامش ناشی از رضایت به خدا و قضای وی را سنایی در داستان «حاتم و زن» وی در ذیل حکایت «فی توکل العجوز» آورده است. خواجه عبدالله انصاری نهایت کار خود را متوکل را به توکل حقیقتی می داند که همانا پیوند مقام توکل با حال و مقام رضاست.