ساختار کالبدی- فضایی شهر همدان از آغاز دوره ی اسلامی تا پایان دوره ی قاجار براساس مدارک و شواهد موجود

همدان پیشینه ای کهن دارد که مدیون موقعیت طبیعی آن است؛ نخست دشت وسیعی که شهر در آن شکل گرفته، دوم کوه الوند که بر دامنه ی آن آرمیده است. این وضعیت جغرافیایی همدان را از دیرباز به یک مرکز زیستگاهی همیشگی مبدل کرده است. همدان در دوره ی اشکانی و ساسانی یک مرکز مهم اداری- بازرگانی بود. همدان در جنگ های فتوح توسط تازیان گشوده شد. این شهر در دور هی اسامی بر محور مسجد جامع و بازار گسترش یافت و مورد توجه مورخان و جغرافیانویسان بود. هر یک ساختار شهر را به گونه ای که دیده یا شنیده بودند، توصیف نموده اند. پرس شهای مهم این نوشتار بدین ترتیب می باشد یکم، دلیل اهمیت و تداوم زیستگاهی همدان در دور هی اسامی چه بوده است؟ دوم، کدامیک از ساختارهای شهری در توسعه و پایداری همدان موثر بوده است؟ وضعیت جغرافیایی و قرارگیری در مسیر راه های تجاری و کاروانی، ساختار اقتصادی و بازرگانی منجسمی در دوره های مختلف به شهر همدان بخشیده است. هر چند، شهر از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و آرامگاه ها برخوردار بود، اما ساختار اقتصادی شهر جایگاه خاصی داشت. وضع موجود بازار اهمیت آن را تایید می کند. تعدد محله ها و مراکز محله ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی، نشانه های بارزی از اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محات می باشد. جایگاه و اهمیت ساختار حکومتی شهر همدان نسبت به دور هی پیش از اسام متفاوت بود. این تفاوت عمدتا در نحوه ی گسترش شهر قابل درک است. نوشته ی حاضر با استناد به مدارک و شواهد موجود به اهمیت جغرافیایی، آثار جغرافیانویسان در این باره، ساختار کلی شهر، ساختارهای مذهبی، مسکونی، اقتصادی و حکومتی شهر می پردازد.