نسبت خدا و انسان در عرفان

انسان در نظام عرفان اسلامی، جایگاه ویژه و برجسته ای دارد؛ به طوری که او را به گونه ی ممتازی از دیگر مخلوقات متمایز ساخته است. انسان با برخورداری از جامعیت اسماء الهی، به مثابه آیینه تمام نمای آفریدگار جهان هستی است و از این رو، او به تنهایی تمامی کمالات اسمائی حق تعالی را نشان می دهد. موجودات دیگر که از این جامعیت برخوردار نیستند، تنها برخی از این کمالات را بروز و ظهور می دهند. از سویی انسان به لحاظ قابلیت وجودی خود و توانایی رسیدن به بالاترین مرتبه، تا آنجا پیش می رود که در ملاقات حق، حصه وجودی خود را در او می بیند و بدین ترتیب حق آیینه ای برای حقیقت او می شود. در این ملاقات که در مراتب نهایی فنای سلوکی رخ می دهد، همه کثرت های افعالی، صفاتی و ذاتی از بین می رود و تنها یک ذات و حقیقت (فقط حق) مشهود انسان عارف قرار می گیرد و او در این شهود به مقدار قابلیت و ظرفیت وجودی خود، آن ذات را می یابد؛ از این رو گفته می شود که حق آیینه او می شود. از دیگر سو، انسان به لحاظ جامعیت یادشده، دربرگیرنده شیرازه تمامی موجودات است و ازاین روی همانند حق از احدیت برخوردار است؛ این خصوصیت موجب خلافت انسان بر دیگر موجودات است. در خلافت انسان از خدا، یک نسبت دو سویه بین خدا و انسان تعریف می شود و این نسبت، رابطه دیگری را بین انسان و دیگر موجودات به وجود می آورد. انسان با عبودیت و اطاعت محض از خدا به جایی می رسد که خدا او را جانشین خود بر مخلوقات قرار می دهد و آنها از طریق او از فیض خدا برخوردار می گردند.