چیستی علیت تحلیلی طرحی نو از انقسام علیت در فلسفه اسلامی

این نوشتار سعی بر تبیین چیستی علیت تحلیلی، قسمی مغفول از علیت، دارد. روشنسازی معنای علیت، نخستین گام است و بدین منظور دو مقدمه بیان می شود. نخست مقام «مفهوم»، «معنا»، «مصداق» و «واقع» طرح، و سپس بیان می شود که ساحتی که فیلسوف در آن سیر می کند، معناست. دوم آنکه امر واحد می تواند مصداق معانی کثیر قرار گیرد. بنا بر این دو مقدمه، طرح علیت تحلیلی نه تنها معقول، بلکه ضروری می نماید. فلاسفه اسلامی هرچند بر وجود علیت تحلیلی به منزله قسمی از علیت تصریح نداشته اند، بارها لفظ علیت را در مواضعی به کار برده اند که میان علت و معلول تغایر وجودی برقرار نیست. بر اساس قاعده «لاتلازم من دون علیه»، که همه فلاسفه اسلامی آن را قبول دارند، می توان تلازمات میان اعتباریات نفس الامری، وجود و ماهیت، واجبین بالذات (اسماء و صفات الهی با ذات الهی) و ممتنعین بالذات (دور و تقدم شی ء بر نفس) را به علیت تحلیلی بازگرداند. به رغم اشتراک معنایی، علیت خارجی و تحلیلی در معقول اولی یا ثانی بودن، مصداق متقابلین واقع شدن، و گستره از یکدیگر متمایزند. طرح علیت تحلیلی، تبیین دیگری از انقسام علیت را می طلبد که در پایان به آن اشاره می شود.