تحول مفهوم مردم، از رعیت تا جمعیت؛ نخستین گام ها در راستای جهانی شدن در عصر قاجار

در این مقاله به بررسی تحول در نسبت میان حاکمان و مردم در ایران می پردازیم. پیش از سده نوزدهم میلادی، مراوده اخلاقی مبتنی بر عدل، غالب ترین خصلت عرصه سیاست و حکمرانی ایرانی بود؛از این منظر، مردم حکومت شده گانی اند که هویت یابی سیاسی آنان تنها در دایره کردار شاهان یا حکومت گران امکان پذیر می شد. کنش سیاسی کنشی صرفا شاهانه و به تبع عادلانه بود و مردم در منزلت رعیت، صرفا موضوع کردارهای حاکمان خود بودند؛در این جهان بینی سیاسی، شاه راعی اعظم است که لطف خود را همچون رسالتی اخلاقی که ذیل لطف و اراده اخلاقی خداوند قرار دارد، بر رعیت اعمال می کند. این، نگاه غالب در سنت نظری و عملی اجتماعی و سیاسی ایران بود. در طول سده ی 13ق/ 19م، گونه ای دیگر از اعمال قدرت به تدریج نمایان شد که متاثر از تحولات نوین مغرب زمین، اسلوب حکومت گری ایرانی را نسبتا (مسامحتا) دستخوش تغییر ساخت. تغییری که نسبت میان حاکم و مردم را وارونه کرد و دربردارنده ی نگاهی شد که متضمن مشارکت و مداخلت رعیت در مقام مردم یا جمعیت (اگر نگوییم شهروند) شد.