وزن درشعر و موسیقی (پژوهشی در مبانی عروض و ایقاع)

ایقاع، میزان موسیقی موزون است؛ چنان که عروض میزان کلام منظوم است. ایقاع مانند عروض، دارای اوزانی است که آن ها را در اصطلاح موسیقی قدیم ایران، ادوار یا ادوار ایقاعی گویند. ادوار ایقاعی از ارکان و ارکان نیز از نقره یا ضربه تشکیل شده که این ضربات معادل حرف در شعر است. زمان های میان نقرات، تعیین کننده وزن ایقاعی هستند. در این پژوهش علم ایقاع و عروض و کلیه نقاط مشترک و نیز تفاوت هایی که آن ها در تقسیمات خود با یکدیگر دارند؛ اعم از تاریخچه، واضع و گاه سبب تسمیه بخش های مختلف بررسی شده است. نکته ها و پیشنهادهایی نیز با توجه به ایقاع که قابل استفاده در عروض به نظر می رسد، همراه با مطابقت بخش های مختلف ارائه می شود. برای بررسی ایقاع و عروض، آن ها را طبق کتاب های قدیم موسیقی ایرانی و عروض سنتی شرح دادیم. میزان امکان مطابقت عروض و ایقاع و ظرفیت های به دست آمده، از یافته های این پژوهش است که به شناخت بهتر وزن درونی و موسیقی شعر می انجامد و به کاربرد بهتر کلام در موسیقی کمک می کند. ایقاع و عروض را می توان از یک سرچشمه دانست که در دو حوزه شعر و موسیقی پدیدار شده اند؛ چنان که واضع هر دو را نیز خلیل بن احمد فراهیدی می دانند.

تازه های تحقیق
عروض در شعر و ایقاع در موسیقی، ابزارها یی هستند که می توان از آن ها برای شناخت بهتر آثار ادبی بزرگ بهره برد. اشتراک عروض و ایقاع از واضع آن ها گرفته تا تشکیل جمله های موسیقایی و مصرع های شعری، نشان از پیدایش هر دوی عروض و ایقاع از یک سرچشمه دارد که این منبع اصلی، همان عامل وزن و زمان است. اساس شعر و شاعری، وزن است و تفاوت زبان با ادبیات را باید در همین عامل اصلی، یعنی تناسب و زمان و به طور کلی وزن جست وجو کرد که همین تناسب، برجستگی هنر را نسبت به غیر آن سبب می شود؛ بنابراین، شعر نیز از این حیث با موسیقی پیوند خویشاوندی دارد. از میان انواع وزن هایی که پیش تر یاد شد (وزن ضربی، وزن کمی، وزن آهنگی و وزن طنینی)، در عروض تنها می توان وزن کمی را بررسی کرد، اما از آنجا که ایقاع شامل سه نوع دیگر این وزن هاست، می توان با استفاده از گستردگی ایقاع در انواع وزن و بهره گیری از این تنوع، در شعر نیز این انواع را یافت و بدین ترتیب، به شناخت بهتر موسیقی شعر و پیاده شدن بهتر کلام در موسیقی شعر کمک کنیم. در پایان، می توان مطابقت ایقاع و عروض را در یک نگاه، این گونه مشاهده کرد:
ایقاع ———-عروض

قطعه موسیقایی————-شعر

جمله ها یا انگاره های قطعه——————-ابیات، مصرعها یا جمله های شعر

ارکان—————–افاعیل و ارکان و واژه ها

نسبت در کشش ها و سکوت ها———————-نسبت هجاها

نقره (نقره ساکن و متحرک)——————–حرف و حرکت (صامت و مصوت)