ابن حاجب در اشاره ای داستانی

در برخی متن های ادبی فارسی تعبیری مثل گونه به کار رفته است که تاکنون در هیچ یک از فرهنگ های فارسی، از قبیل لغت نامه و منابع امثال و حکم مدخل نشده و مغفول مانده است. بر همین اساس، به نظر می رسد به توضیحی نیاز دارد. این تعبیر در دیوان ادیب الممالک فراهانی، قاآنی شیرازی و تقی دانش، به صورت های «بره ابن حاجب»، «میش ابن حاجب» و «گوسفند ابن حاجب» آمده است. مقاله حاضر ریشه داستانی تاریخی این تعبیر را بررسی می کند و نشان می دهد که منظور از ابن حاجب مذکور، ابن حاجب نحوی، صاحب شافیه و کافیه، زیسته در قرن ششم و هفتم هجری قمری است که در حکایتی افسانه وار با خواجه نصیرالدین طوسی ارتباط می یابد. بر اساس این حکایت، پس از فتح بغداد به دست هلاکو و سقوط خلافت عباسیان، ابن حاجب که با خواجه نصیرالدین سابقه عداوتی داشت ، از بیم وی پنهان شده بود و خواجه نصیرالدین با ترفندی خاص و با استفاده از گوسفندانی که به اهل هر خانه در بغداد سپرده بود، موفق شد ابن حاجب را بیابد. همچنین مجعول بودن این حکایت با ذکر دلایلی در طی مقاله روشن شده است.
تازه های تحقیق
تعبیر بره/ گوسفند/ میش ابن حاجب که گاه در شعرهای فارسی به کار رفته است، اشاره به داستانی افسانه وار دارد که بر اساس آن، خواجه نصیرالدین طوسی برای یافتن ابن حاجب نحوی که از بیم انتقام وی پنهان شده بود، به ترفندی زیرکانه متوسل شد؛ بدین طریق که دستور داد گوسفندانی را در اختیار اهل بغداد قراردادند و مقرر داشتند که پس از مدتی معین از وزن آنها چیزی کم یا بدان افزوده نشود. پس از مدت مقرر، تنها گوسفندی که در مخفیگاه ابن حاجب بود، چنین وضعی داشت و خواجه نصیر بدین طریق او را یافت و به قتل رساند.
دلایل متعددی صحت تاریخی ماجرا را رد می کند. مهم ترین این دلایل این است که ابن حاجب در26 شوال 646 ق در اسکندریه مصر، حدود ده سال پیش از فتح بغداد به دست هلاکو (در سال 656 ق) کشته شده بود؛ بنابراین، مجعول بودن حکایت محرز است و باید آن را صرفا تلمیحی داستانی دانست.
این تعبیر که از عصر قاجار و پس از آن در شعر فارسی شواهدی دارد، از این جهت که معطوف به حکایت یا ماجرایی است، باید از مقوله «مضاف و منسوب» هایی مانند «بز اخفش»، «گاومیش/ گاو حاجی میرزا آقاسی»4 و «لحاف ملا نصرالدین» شمرده شود، هر چند از نظر نوع ترکیب اضافی با آنها تفاوتی نیز دارد. در سروده هایی که در متن مقاله بدان ها اشاره شده است، گویندگان ابیات با چاق شدن کسی بر اثر بهره مندی از کسی یا چیزی و لاغر شدن او بر اثر هراس از کسی یا دیدن هیبت او، مضمون سازی کرده اند و معنی غایی آن به کسی اشاره دارد که احوالش بی ثبات و در معرض تغییر و تبدیل است.