مطالعه ی تصویر دهه ی بیست جنوب ایران در رمان همسایه ها

یکی از مسائلی که در خوانش یک اثر ادبی مورد توجه قرار می گیرد، بررسی نحوه بازخورد تصویر اجتماع و روابط مختلف موجود در جامعه در دنیای تخیل نویسنده است. آن چه در ذهن نویسنده می گذرد بی تردید از برداشت ها، قضاوت ها و احتمالا ایدئولوژی های سیاسی اجتماعی زمان او خالی نیست. احمد محمود، نویسنده نام آشنای خطه جنوب، در رمان همسایه ها با نگاه واقع گرایانه خود توانسته است با نشان دادن مراحل رشد و تکوین یک نوجوان بر گستره روزگار ملی شدن صنعت نفت و دوره فعالیت های حزبی، دغدغه های نسلی را عیان کند. آشنایی همه جانبه نویسنده با اقلیم و فضای روزگار داستان، خلق زبان و توصیفات قوی، شخصیت های ملموس و دوست داشتنی، روایت خطی و پرکشش، نمایش واقعی و باورپذیر از فرهنگ و عقاید و گرفتاری های مردم و ارائه تصویری صادقانه از وقایع سیاسی دوره ملی شدن صنعت نفت، از مهم ترین شاخصه های این اثر است. «خالد» در رمان همسایه ها در حقیقت نماد ملتی است که روزگاری طولانی گرفتار استعمار بیگانه بوده و حقوق خویش را نشناخته است، اما سرانجام به آن مرحله از شناخت می رسد که در راه ملی گرایی حقیقی خود، با جهل، فقر و ظلم مبارزه می کند.
تازه های تحقیق
بازنگری کلی آثار احمد محمود و به ویژه رمان همسایه ها، شناخت عمیق و بی واسطه او را از زندگی و ذهنیات مردمان جنوب در جامعه ای توسعه نیافته نشان می دهد. رمان همسایه ها، ارزشی مردم شناسانه دارد که با ثبت اسناد دوره ای در معرض تغییر، عکس هایی واضح از دورانی مبهم و هراس انگیز به دست می دهد. آنجا که او به گزارش واقعیت پیرامونی در شرایط مبارزه ، روزگار شکست ، انقلاب و جنگ می پردازد و عنصر تخیل را در خدمت پیوند دادن هزار تکه زندگی دور و بر و تجربه شده می آورد، به توفیق دست یافته است و اعتبار او در جامعه ادبی به خاطر ترسیم صادقانه فضای شبه تاریخی در جامعه ای ملتهب و توفان زده است . نویسنده ای ایرانی که توانسته است صادق و هوشمند، وضعیت جنوب کشور خویش را به مثابه جنوب جهانی فقیر و تحت ستم و نابرابری در تلاش برای دگرگونی شرایط دشوار و در نهایت، رفتار انسان های مبارز را علیه نادانی و ناداری و ستم نشان دهد. رمان همسایه ها با فضای رئالیستی خود به خوبی توانسته است دغدغه های یک نسل و حوادثی را که در سال های منتهی به ملی شدن صنعت نفت به وقوع پیوسته است، از زبان نوجوانی جنوبی بیان کند. تجربه مشترک نویسنده با قهرمان داستان از نظر حوادث سیاسی و اجتماعی و همچنین بافت فرهنگی که در آن بالیده اند، کمک زیادی به نزدیک شدن حوادث داستان به واقعیت های زندگی مردم آن دوره کرده است. زبان و لحن ساده و بی تکلف خالد، نمایشی محسوس و باورپذیر از باورها، آداب و رسوم، فرهنگ و عقاید مردمان عرضه می کند. خالد در این رمان همچون دیگر مردمی که از جهل و ناآگاهی به بیداری می رسند، یک مسیر تکاملی را طی می کند. خالد در واقع نماد ملتی است که روزگار طولانی گرفتار استعمار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانه بوده و حقوق خویش را نشناخته است، اما سرانجام به آن مرحله از معرفت و شناخت می رسد که خود با جهل، فقر، ظلم و استثمار مبارزه می کند.
فقر و حرمان، شکنجه ها و بلاهای مختلفی که مردم تحمل می کنند، نوع اندیشه ها، باورهای خرافی، بی سوادی، شیوع فساد و بیماری های ناشی از آن، نبود امکانات بهداشتی مورد نیاز مردم، مرگ و خودکشی در اثر فقر اقتصادی، حاکمیت تفکر مردسالار در جنبه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی مردم، تضییع حقوق زنان و جایگاه نامناسب و به عبارت بهتر جایگاه فراموش شده آنان در اجتماع، همه در رمان به خوبی نمایش داده شده است.
این رمان از نظر سیاسی اهمیت فراوانی دارد؛ چرا که هر بخش آن روایت گر گوشه ای از تاریخ سیاسی واقعی و مستند ایران در دهه سی است. نویسنده تمام تلاش خود را به کار بسته است تا وقایع با همان ترتیب واقعی و درست خود روایت شوند تا جایی که درون مایه غالب بر رمان، درون مایه سیاسی است. این رمان فقط روایت زندگی خالد نیست، بلکه تصویری رئالیستی از چهره واقعی مردمی است که در آن دوره زیسته اند و از ناآگاهی به مبارزه و استقلال طلبی و مجاهدت در راه وطن رسیدند.