دور، وزن دوری و منشاء اختیار شاعری در وزن دوری

واژه «دور» در عروض قدیم به کار رفته، اما درباره اوزان دوری بحث نشده است. در عروض جدید، اصطلاح «اوزان دوری» به گروهی از اوزان متناوب الارکان اطلاق می شود که قرارگرفتن هجای کشیده به جای هجای بلند در انتهای نیم مصراع، خللی در وزن آن ایجاد نمی کند و شاعر مجاز است در نیم مصراع این اوزان، همانند پایان مصراع، از هجای کشیده به جای هجای بلند استفاده کند. تعریف وزن دوری، شرایط و ویژگی های آن همواره محل اختلاف صاحب نظران علم عروض بوده است. در این مقاله ضمن بررسی اصطلاح دور در موسیقی و عروض قدیم و تبیین شرایط اوزان دوری، تحلیلی انتقادی از ویژگی های اوزان دوری و تفاوت آن با دیگر اوزان متناوب الارکان ارایه می شود. در ادامه ضمن تعریف دو مشخصه «دوره تناوب» و «مدت سکوت در نیم مصراع» برای اوزان شعر فارسی، منشاء اختیار شاعری در اوزان دوری بررسی و درباره وجه تمایز اوزان دوری و غیردوری بر اساس این دو مشخصه بحث می شود.
تازه های تحقیق اگرچه در برخی از کتب عروض قدیم برای پاره های متساوی ابیات، از اصطلاحاتی مانند «دور» و «چهارخانه» استفاده شده است، وزن دوری از بدایع موضوع در عروض جدید است و به رغم استفاده شاعران از این اختیار، در عروض قدیم نام و معادلی ندارد.در موسیقی قدیم، دور مفهومی کلی دارد و عبارت است از مجموعه دو یا چند نقره (ضرب) که انتهای آن سکوت واقع می شود و این مجموعه عینا در یک ایقاع تکرار می گردد؛ به بیان دیگر، در عروض قدیم اصطلاح دور، مفهومی کلی و شامل هر بخش تکرارشونده از یک بیت است که می تواند رکن، نیم مصراع یا مصراع باشد.
بر اساس عروض جدید، وزن دوری، وزن مصراعی است که لزوما متناوب است و از دو پاره متشابه تشکیل و واژه در پایان هر پاره تمام می شود و آخرین رکن هر نیمه وزن دوری، ناقص است. این دقیق ترین تعریفی است که تاکنون از وزن دوری ارایه شده است.
بر اساس دو مشخصه دوره تناوب و میزان سکوت میان دو نیم مصراع، می توان اوزان دوری را از غیردوری بازشناخت. در اوزان متناوب الارکان غیردوری، از آنجا که پس از یک دوره تناوب اشباع شده به مکث و وقف می رسیم، طبیعی است که این اوزان هیچ کشش اضافه ای را نپذیرند، در حالی که دوره تناوب اوزان دوری به لحاظ وجود رکن یا ارکان ناقص، غیراشباع و کم تر از دوره تناوب اوزان متناوب الارکان غیردوری متناظر آن است و از سوی دیگر، مدت وقفی که در نیم مصراع اوزان دوری است، بیشتر از مدت وقفی است که در نیم مصراع اوزان متناوب الارکان غیردوری متناظر آن است و به این ترتیب، انتهای نیم مصراع اوزان دوری حالتی شبیه پایان مصراع دارد و شاعر این مجال را می یابد که در آن به جای هجای بلند از هجای کشیده استفاده کند.