تحلیل انتقادی دیدگاه استاد مطهری درباره ارتباط علم پیشین، قضا و قدر الهی و اختیار بشری

در باب مساله ارتباط علم الهی و اختیار انسان، پاسخ های گوناگونی داده شده است. یکی از مهمترین پاسخ ها، توجه به متعلق علم الهی است. پاسخ استاد مطهری از این نوع است. وی متعلق علم الهی را نظام علت و معلولی می داند. تمامی افعال انسان نیز متعلق علم الهی است. تحلیل ایشان در باب اختیار دو گونه است: 1. موجودی به چیزی عالم باشد و آن را بخواهد و انجام دهد، 2. انجام دادن عمل بر طبق خواست فاعل بدون هیچ اجباری. ایشان دیدگاه میرداماد و ملاصدرا را پسندیده اند.
قضا و قدر الهی، سرچشمه گرفتن نظام سببی و مسببی جهان از علم و اراده الهی است. ایشان در اثبات سازگاری قضا و قدر الهی و اختیار انسان، دو گونه قضا و قدر را از هم تمییز داده اند: 1. قضا و قدر حتمی و 2. غیر حتمی. در غیرمجردات، قضا و قدر غیر حتمی است. تمام علل و اسباب، مظاهر قضا و قدر الهی است و در هر حادثه ای، هر اندازه علل و اسباب مختلف باشد، قضا و قدرهای گوناگون وجود دارد. افعال بشر نیز به انواع اختیارها بستگی دارد. بنابراین انسان مختار است که بکند یا نکند، اگر بکند به قضا و قدری است و اگر نکند به قضا و قدر دیگری است. نه تنها اعتقاد به قضا و قدر الهی منافی اعتقاد به اختیار انسان نیست، بلکه آن را تقویت می کند.