نگاهی به طرح سجاده صف در حوزه های فرش بافی اسلامی

طراحان فرش در طول تاریخ با تاثیرپذیری از مذهب، سیاست، فرهنگ و سایر هنرهای رایج، نقوش زیبا و گاه منحصربه فردی را خلق و بافندگان چیره دست ایرانی نیز آن ها را ثبت کرده اند. سجاده های محرابی از مهم ترین طرح هایی هستند که با ورود اسلام همه گیر شدند. این گونه از فرش ها با الگوبرداری از طاق های ایرانی و در ابعادی کوچک برای اجرای فریضه دینی نماز طراحی و اجرا شدند.
اجرای نمازهای جماعت و عیدین باعث ابداع طرحی جدید با عنوان سجاده صف در هنر فرش بافی ایران شد. در این گونه از فرش ها ردیفی از طاق های محرابی در طول یا عرض فرش بافته می شود و هرکدام از آن ها جایگاه نمازگزاران را مشخص می کند. این طرح باگذشت زمان توسط مسلمانان سایر کشورهای اسلامی همچون ترکیه، هند و نواحی ترکستان شرقی اقتباس شد؛ با این تفاوت که بافندگان ساکن در این مناطق با توجه به فرهنگ و نقوش رایج، فرش هایی با طرح سجاده صف تولید کردند.
با توجه به اینکه اولین بار طاق و طاق نما در معماری عیلامی به کار گرفته شده و بعدها اشکانیان آن را احیا و گسترش دادند، همچنین اشاراتی که در برخی از سفرنامه ها به سجاده بافی در نواحی مختلف ایران شده است، شاید بتوان گفت سجاده صف اولین بار توسط هنرمندان ایرانی به کار گرفته شده است. هدف از اجرای این پژوهش معرفی نقش سجاده صف در هنر فرش بافی ایران و مهم ترین حوزه های فرش بافی جهان اسلام است. مهم ترین سوال پژوهش این است که از چه زمانی و در کدام کشور اسلامی این طرح ابداع شده است؟ همچنین علت بافت فرش های سجاده صف چه بوده است؟ روش تحقیق در این نوشتار به صورت توصیفی – تاریخی است و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی است.
بامطالعه اطلاعات و تصاویر محدودی که از فرش های مزین به نقش سجاده صف موجود است، می توان گفت اغلب آن ها در کشورهایی همچون ایران، هند، ترکیه عثمانی و نواحی ترکستان شرقی بافته شده اند. با توجه به عنصر مشترک طاق در تمامی آن ها و همچنین نمونه فرش های طرح شده در نگاره های ایرانی، احتمالا الگوی اصلی این نقش ریشه در ایران دارد و تفاوت ها منحصر به شیوه طراحی عناصر جزئی یا نوع بافت است. مهم ترین علت بافت این گونه از سجاده ها ایجاد نظم و وحدت در بین نمازگزاران بوده است.