گزارنده، راوی، شاعر: کلیدی برای حل مساله منابع شاهنامه

پژوهشگران درباره منابع فردوسی در نظم شاهنامه، نظرات مختلفی را مطرح کرده اند. برخی بر آنند که فردوسی از منابع گوناگونی بهره برده است؛ افرادی تنها شاهنامه ابومنصوری را منبع فردوسی می دانند و عده ای فردوسی را وارث سنت نقالی و شفاهی گذشته قلمداد می کنند. اما مساله پژوهش حاضر که پژوهشگران بدان کمتر توجه کرده اند، آن است که آیا راوی و شاعر شاهنامه یکی است یا این که دو شخصیت متفاوت است. این نوشته با هدف تعیین مرز میان گزارنده، راوی و شاعر و نشان دادن تمایز سخنان راوی با فردوسی در شاهنامه انجام شده است. بر این اساس دریافتیم که راوی شاهنامه که در اصل راوی داستان های منبع فردوسی بوده و فردوسی با خواندن روایت او در کتابی، داستان ها را در مقام شاعر، به نظم کشیده، دهقانی است که به سن و زادگاه و نام او در شاهنامه اشاره شده است. این تمایز می تواند ویژگی اصلی منبع فردوسی را آشکار کند؛ ویژگی ای که به ما نشان می دهد، منبع فردوسی در نظم شاهنامه تنها یک کتاب بوده است؛ کتابی که حاصل ترجمه چهار موبد زرتشتی از خداینامه و روایت دهقانی است که فردوسی با به دست آوردن آن، خود را متعهد می دانسته، حتی واژگان آن را برای حفظ روایت دهقان در شاهنامه به کار گیرد.