دلیل آفتاب

در قرآن کریم و در عرف متکلمان مسلمان آنچه بهعنوان جایگزین نام الله یا در وصف او بهکار می رود، اسم (جمع آن اسماء) اللûه نامیده میشود. این که آیا میتوان خداوند را با نامها و اوصافی خطاب کرد که در قرآن، سنت و اجماع نیامده و یا آنکه اسماء الله توقیفی است؛ یعنی مقید به ذکر آنها در منابع مذکور است، از جمله موارد اختلاف مهم اندیشمندان عالم اسلام، به ویژه متکلمان و فلاسفه مسلمان بوده است. اختلاف دیگر آنان این بوده که آیا آنچه بهعنوان اسماء الله اطلاق کرده اند، با مسمایشان عینیت دارد یا بهکلی بیگانه است؟
از فرق عمده کلامی و غالب اهل سنت حنبلی و اشعری بر توقیفیت اطلاق اسما و به عینیت آنها با مسمایشان باور داشته اند، در هر دو مورد معتزله و شیعه در موضع مخالف ایستاده اند، ولی ماتریدیه با وجود عدم قبول توقیفیت اسمای خداوند، گرچه به عینیت این اسما با مسمایشان اعتقاد راسخ ندارند، لزومآ منکر عینیت اسما با ذات و صفات حق نیست.
جلال الدین محمد مولوی (متوفای 672)، از سویی، در آثارش خداوند را با نامهای بیشماری از قبیل: خورشید، آفتاب، دریا، دوست، معشوق، یار، دلبر، خلیفه، شاه، مادر، عروس، صید، صیاد و... خوانده، اما به منصوص بودن آنها مقید نبوده است و از سوی دیگر، توصیف و اسم شایسته حضرت حق، را چون شب قدر، گمشده در اینها می داند، اما در هر دو مورد اشعری نیست و موضعی ماتریدی دارد. با توجه به نظری که در باب گوهر ایمان و سابق دانستن رحمت الهی دارد، نیت گوینده را بر اقوال او مقدم و مایه نجات میشمارد.