نگاهی به ویژگی های معماری آسیاب های شهر بیرجند

ایجاد تعادل بین نیازها و خواسته های انسان با امکانات بالفعل و بالقوه موجود در محیط، از گذشته های دور مورد توجه او بوده است. آسیاب یکی از سازه های آبی است که در زندگی اقتصادی و اجتماعی گذشته نقش موثری ایفا می کرده است. به سبب نیاز شدید به آسیاب، این سازه حتی در مناطق کم آب نیز ساخته می شد، ولی صورتی موقتی داشت و در فصول خاصی مورد استفاده قرار می گرفت و یا تدابیری خاصی برای تامین آب آن اندیشیده می شد. در جنوب خراسان و به ویژه بیرجند که آب دائمی کم تری داشت از آب بندها و قنات برای گردش آسیاب استفاده می شد و به خاطر وجود این دو عنصر از دوره قاجار آسیاب های متعددی در اطراف این شهر ساخته شده که نیازهای این شهر در حال رشد و توسعه را برآورده می کرد و متاسفانه اکنون غالبا بقایای آن آسیاب ها به جا مانده است. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی و تحلیلی به بررسی ابعاد مختلف آسیاب های شهر بیرجند می پردازد و آن ها را از نظر معماری و اجزای داخلی آن، شیوه فراهم کردن آب، ابعاد و اندازه، و موقعیت جغرافیایی بررسی می کند و مواد و یافته های آن، بخشی از طریق مطالعه منابع کتابخانه ای و بخش دیگر از مطالعات و بررسی های میدانی حاصل آمده است. پرسش اساسی تحقیق حاضر این است که اجزای اصلی معماری این آسیاب ها چه بوده و آیا تنوعی در عناصر معماری آسیاب دیده می شود؟ در بررسی و مطالعه ای که درباره این آسیاب ها انجام شد، نشان از این دارد که این سازه ها از لحاظ قسمت های مختلف از جمله جوی انتقال آب، تنوره، اتاقک آرد گندم و ملحقات آن، و نیز مصالح، شبیه به هم بوده و تغییرات اندکی در فضاهای معماری از جمله اتاقک نگهبانی و انبار آن از لحاظ وسعت و اندازه مشهود است.